ૐ કાર અને સોSહમ્

અત્યાર સુધીનાં પ્રકરણોમાં શરીરના યોગની રીતો વિશે વાતો કરી. ( કામ વાચકે કરવાનું !)  આ અને હવે પછીના પ્રકરણોમાં મનને લગતા વિષયો અંગે વાત કરવાની છે. યોગાસન અને પ્રાણાયમનાં સાધનો વડે, શરીરને તૈયાર કરીને મનની સાધના શરૂ કરવી વધારે હિતકારક છે. જો કે, મનને વશમાં લેવાની પ્રક્રિયા તો સતત કરતા જ રહેવાની છે. યોગાસન અને પ્રાણાયમની પૂર્વ તૈયારી હોય તો એ થોડુંક સહેલું બને – એટલું જ. કોઈ પણ પ્રકારનું ધ્યાન કરતાં પહેલાં ત્રણ વખત ‘ૐ’ કાર કરીને શરૂઆત કરવાનું માહાત્મ્ય એ છે કે, ૐ ના ત્રણ ભાગ – ‘ઓ’, ‘ઊ’ અને ‘મ’ ની અભિવ્યક્તિ દ્વારા શરીરના નીચલા, વચલા અને મસ્તિષ્કમાં રહેલા ચૈતન્ય તત્વને યાદ કરવાનું છે. ૐ કાર કરવાની સાથે મનમાં આ ભાવ સતત યાદ કરતા રહેવાનો હોય છે. ખ્રિસ્તી માન્યતા વાળાઓ ‘ આમીન’ અને મુસ્લિમ માન્યતા વાળાઓ ‘આજાન’ હાક આ જ ભાવથી વાપરી શકે. ૐ કારનો આ અભ્યાસ કરતાં છેલ્લા ભાગ ‘મ’ દરમિયાન મગજમાં ગૂંજી રહેલો રણકાર , ચેતા તંત્રના આ સર્વોચ્ચ શિખરને રણઝણાવી નાંખતો અનુભવી શકાય છે. માટે જ ‘ ૐ ‘ મનની કસરતની પ્રસ્તાવના છે. વિકિપીડિયા ઉપર ૐ વિશે – અહીં….. આ જણ આમ  ૐ કાર પછી ‘સોSહમ્’ ની સાધના કરે છે. શ્વાસ લેતી વખતે ‘સો’  અને કાઢતી વખતે ‘હમ્‍’ નો મનોમન ઉચ્ચાર.  અને એ ત્રણ તબક્કામાં. પહેલા તબક્કામાં – ઊંડો અને લાંબો શ્વાસ – ૨૦ થી ૨૪ વખત બીજા તબક્કામાં –  મધ્યમ લંબાઈનો શ્વાસ – ૪૦ થી ૪૮ વખત ત્રીજા તબક્કામાં –  ઝડપી શ્વાસ  – ૪૦ થી ૪૮ વખત ………………… થોડીક  બહુ જ અગત્યની વાત  ……. આ માટે જાણકારની દોરવણી હેઠળ તાલીમ લેવી બહુ જ જરૂરી છે. તેમની સાથે પ્રેક્ટિસ કરવાથી એક લય બંધાઈ જશે. આ ક્રિયા  શરૂ કર્યા પછી કમ સે કમ ૪૦ દિવસ માટે પ્રેક્ટિસ ચાલુ રાખવાનો સંકલ્પ કરો. એકાદ દિવસ વચ્ચે પડી જાય, તો કશો વાંધો નહીં – બીજા જ દિવસથી ફરી શરૂઆત કરો —— અને પછી ૪૦ દિવસ સુધી ફરી કરવાનો સંકલ્પ !! કાંઈ પણ ખાધું હોય તો, ખાધાના બે કલાક સુધી આ ક્રિયા ન  કરો. આ  ક્રિયા કરતાં સતત એ ભાવ વાગોળ્યા કરો કે, ‘ તે પરમ તત્વ કે ચેતના એ જ હું છું; કે મારું મન છે.’ એક ધ્યાન થઈ જવાય એવી કોઈ અપેક્ષા , આશા, અભિપ્સા રાખવાની નથી. વિચારો આવે તો એમને આવવા દો – બળપૂર્વક રોકો નહીં. સૌથી વધારે અગત્યની  અને કદી ન ભૂલવાની નથી એવી, આઝાદ બનવાના પ્રત્યેક પગથિયાની એક માત્ર, પૂર્વ શરત એ  કે, હું કાંઈ નથી. મારું કશું નથી. મારે કશું જોઈતું નથી. મોક્ષ  કે એકાગ્રતા પણ  નહીં ! ———————— એક સ્વાનુભવ વહેંચવો છે… જેમ જેમ આ ક્રિયા કરવાનો મહાવરો વધતો જશે; તેમ તેમ ‘સોSહમ્’  મંત્રોચ્ચાર , શ્વાસ અને ભાવ સહજ બનતો જતો અનુભવાયો છે. ચિત્ત શાંત હોય ત્યારે સોSહમ્  ની રીતે ઊંડા શ્વાસ લેવાની ટેવ પડતી અનુભવાઈ છે. આનો સીધો ફાયદો એ છે કે; પહેલાંના બેધ્યાનપણા કરતાં શરીરને  વધુ પ્રમાણમાં ઓક્સિજન મળે છે. અને વધારે અગત્યની વાત તો એ કે, જ્યારે મન નકારાત્મક  વિચારોથી લદાયેલું, ખળભળેલું હોય- ત્યારે આપોઆપ ‘સોSહમ્’ રીતે શ્વાસ લેવા મન થઈ જાય છે. ચાર કે પાંચ જ સોSહમ્  કાર .. અને નકારાત્મક વિચારો ઊભી પૂંછડીએ ભાગ્યા જ સમજો. આમ જ કોઈક આ જણને ન ગમતી વાત કરે; તો પહેલાંની જેમ પ્રતિક્રિયા કરવાની વૃત્તિ પર કાબુ આવી જાય છે. ઘણાં બિન જરૂરી ઘર્ષણો નવી પડેલી આ ટેવને કારણે નિવારી શકાયાં છે. એક નક્કર  અનુભવ આ રહ્યો .. ધ્યાન Why should we meditate ? Buddha was aked – “What have you gained from meditation? “He replied: “Nothing!” However, Buddha said, “Let me tell you what I lost: Anger, Anxiety, Depression, Insecurity, Fear of Old Age and Death.” મનની ગુલામીમાંથી મુક્ત બની,  આઝાદ થવાની સફરમાં હવે આપણે સીધા મનને જ અનુશાસનના લક્ષ્ય બનાવવાના મુકામની વાત કરવાની છે. સામાન્યમાં સામાન્ય માણસને પણ સમજ પડી જાય એવો શબ્દ છે- ધ્યાન – એ કશુંક મેળવાનું નહીં, ગુમાવવાનું સાધન છે.  મનને નિયંત્રણમાં લાવવા માટે વિચારોને હાંકી કાઢવા કદી પ્રયત્ન ન કરાય. એ તો બમણા જોરથી આક્રમણ શરૂ કરી દે. આથી મનને ક્યાંક હકારાત્મક  કામે લગાડી દેવું પડે. ધ્યાન એ મનને આમ ક્યાંક કામે લગાડી દેવાનો એક સભાન પ્રયત્ન છે.   ‘ધ્યાનની અનેક રીતો છે. જાપ, વિપશ્યના, ટ્રાન્સિડન્ટલ, પ્રેક્ષા, ચક્ર ધ્યાન,  ક્ષમાયાચના, સંગીત  વિ.વિ. ૧૦૮ તો આ એક જ વેબ સાઈટ પર !! ચક્ર ધ્યાન સંગીત સાથે ધ્યાન મહર્ષિ મહેશ યોગી દ્વારા ટી.એમ. અંગે વિડિયો  પણ આ  લેખમાળાનો  પાયાનો હેતુ છે – આ લખનારના અનુભવો વહેંચવાનો. વિચાર પર ધ્યાન,  જાપ અને વિપશ્યના – આ ત્રણ પ્રકાર અજમાવી જોયેલા છે. વિચાર પર ધ્યાન આ એક બહુ જ સરળ અને તરત પરિણામ આપે તેવી રીત છે. આંખો બંધ કરીને સંકલ્પ કરીએ કે, ‘ હવે પછી શો વિચાર આવે છે- તે હું જોઈશ.’ અને આશ્ચર્યજનક રીતે થોડીક સેકન્ડો માટે કોઈ વિચાર નહીં આવે. મનથી અલગ એવી કોઈક ચેતના છે; એની પ્રતીતિ કરવા આ નાનકડો પ્રયોગ બહુ જ અસરકારક છે. પણ જ્યારે મન વિક્ષુબ્ધ હોય , ત્યારે કદાચ આવો સંકલ્પ એ વાવાઝોડાં સામે ન ટકી શકે. એ માટે તો સઘન ધ્યાનના પ્રયોગો  સતત કરવા જ રહ્યા. જાપ ધ્યાનનો આ સૌથી વધુ પ્રચલિત અને લોકભોગ્ય પ્રકાર છે.  પણ મનને ભટકતું રાખીને  ખાલી માળા ફેરવવાના આચારથી કશું ન વળે. પંડિત પાસે જાપ કરાવીને ફળ મેળવવાની વાહિયાત રીત તો સાવ અર્થહીન જ છે. સ્વામી રામદાસ એના બહુ જાણીતા પ્રણેતા છે.[ શ્રીરામ જય રામ જય જય રામ ૐ ] ઉત્તર કેરાલામાં આવેલા તેમના ‘આનંદાશ્રમ’ ની વેબ સાઈટ આ રહી.  જાપ અંગેનો એક જાત અનુભવ આ રહ્યો. વિપશ્યના વિપશ્યના ધ્યાન પ્રકારમાં શરીરના વિવિધ ભાગમાં અનુભવાતી સંવેદનાનું નિરીક્ષણ કરવાનું હોય છે.  શ્વાસ લેતી વખતે નાકના ઉપરના ભાગમાં જ્યાં તે અથડાતો હોય ત્યાં ; અને ઉચ્છ્વાસ બહાર કાઢતી વખતે નાકની દાંડી પર તે જ્યાં અથડાય ત્યાં એની સંવેદના અનુભવવાથી શરૂઆત કરવાની હોય છે. આમ મન એકાગ્ર થવા માંડે પછી; માથાની ટોચથી શરૂ કરીને પગની આંગળીઓના વેઢા સુધી શી શી સંવેદનાઓ અનુભવાઈ રહી છે – તે તરફ ધ્યાન એકાગ્ર કરવાનું હોય છે. જેમ જેમ આ માટે ફાવટ આવતી જાય, તેમ તેમ સાવ જડ લાગતા ભાગો પર થતી સંવેદના પણ અનુભવી શકાશે; અને પછી તો શરીરના અંદરના ભાગોમાં પણ. પણ આમ સંવેદના અનુભવાય ત્યારે સતત એ ભાવ સેવતા રહેવાનું હોય છે કે, બધું અનિત્ય છે; અને  આ સંવેદના પણ નહીં રહે. અને આ ભાવની પુષ્ટિ સાથે મનના વિકારો અને તરંગો પણ અનિત્ય લાગવા માંડશે.  વિપશ્યના વિશે વધુ જાણવા અહીં ……… –   ૧   –      :     –   ૨   –     :      –   ૩   –    :      –   ૪   – ‘Dharma’ web site  ગોએન્કાજી દ્વારા વિપશ્યના અંગે વિડિયો  આ લખનારના અનુભવો ….  – ૧  –     :      –  ૨  –     :       –  ૩   –     :      –     ૪    –  થોડીક  બહુ જ અગત્યની વાત  ……. કોઈ પણ પ્રકારના ધ્યાન માટે જાણકારની દોરવણી હેઠળ તાલીમ લેવી બહુ જ જરૂરી છે. વિપશ્યનાની  દસ દિવસની શિબીરમાં ભાગ લઈને ત્યાર બાદ એની પ્રેક્ટિસ કરવાથી એક ધીમે ધીમે ધ્યાન કેન્દ્રિત થતું જશે અને મન સંયમમાં આવતું જશે. આ ક્રિયા  શરૂ કર્યા પછી કમ સે કમ ૪૦ દિવસ માટે પ્રેક્ટિસ ચાલુ રાખવાનો સંકલ્પ કરો. એકાદ દિવસ વચ્ચે પડી જાય, તો કશો વાંધો નહીં – બીજા જ દિવસથી ફરી શરૂઆત કરો —— અને પછી ૪૦ દિવસ સુધી ફરી કરવાનો સંકલ્પ !! કોઈ પણ ધ્યાન ક્રિયા કરતાં સતત એ ભાવ વાગોળ્યા કરો કે, ‘મનને સંયમમાં રાખવા સિવાયનો કશો લાભ ખપતો નથી.’ વિપશ્યનામાં –  ’બધું અનિત્ય છે; અને  આ સંવેદના પણ નહીં રહે.’ એ ભાવ સતત સેવતા રહેવાનો હોય છે. જેમ જેમ આ ‘અનિત્યભાવ’ પુષ્ટ થતો જશે ; તેમ તેમ મનના વિકારો અને તરંગો પણ બહુ ઝડપથી આવે તેમ જ તરત દૂર થવા લાગશે. અને આ અનુભૂતિ અને ભાવ વાસ્તવિક જીવનમાં પણ અનુભવાતાં રહેશે. એક ધ્યાન થઈ જવાય એવી કોઈ અપેક્ષા , આશા, અભિપ્સા રાખવાની નથી. વિચારો આવે તો એમને આવવા દો – બળપૂર્વક રોકો નહીં. સૌથી વધારે અગત્યની  અને કદી ન ભૂલવાની નથી એવી, આઝાદ બનવાના પ્રત્યેક પગથિયાની એક માત્ર, પૂર્વ શરત એ  કે, હું કાંઈ નથી. મારું કશું નથી. મારે કશું જોઈતું નથી. મોક્ષ  કે એકાગ્રતા પણ  નહીં રી બ્લોગીંગ/ સુ જા