કંકોત્રીનું કમઠાણ-પરેશ વ્યાસ

કંકોત્રીનું કમઠાણ

સુંદર ના કેમ હોય, કે સુંદર પ્રસંગ છે
કંકોતરીમાં રૂપ છે, શોભા છે, રંગ છે !
–આસિમ રાંદેરી

લગ્ન નક્કી થાય પછી કંકોત્રી લખાય. કંકોત્રી એટલે લગ્ન જેવા માંગલિક પ્રસંગની નિમંત્રણ પત્રિકા. નોતરાની ચિઠ્ઠી. પહેલી કંકોત્રી ગણપતિને મોકલવામાં આવે. તમારા ઘરનાં ઉંબરે ચોખા મુકવામાં આવે એટલે તમને આમંત્રણ અપાયું, એવું કહેવાય. લગ્નમાં પછી હાજરી આપવી જરૂરી. કંકોત્રીમાં લગ્નસ્થળે પહોંચવાનો નકશો લખ્યો હોય, એ જોઇને પહોંચી જવું. લગ્ન સ્થળે વરકન્યાને આશીર્વાદ આપવા જરૂરી. ચાંલ્લો કે ભેટસોગાદ આપવા જરૂરી. ભોજન પણ હોય. પહેલા પંગત પીરસાતી, હવે સ્વરૂચિ ભોજનની પરંપરા છે. બુફે એટલે ટેબલ ઉપર મુકેલી વાનગીઓ લઈને ઊભા ઊભા ખાવું તે. (એ વાત અલગ છે કે બુફેનો એક અર્થ એવો પણ થાય કે તમાચા મારવા, ઠોંસા મારવા, -મારીને આમથી તેમ ધકેલવું. લો બોલો!) આ બધું કંકોત્રીમાં લખવું પડે જેથી મહેમાનો તમારા પ્રસંગે પધારી શકે; તમારી શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી શકે.
આજકાલ સોશિયલ મીડિયા ઉપર એક ઓનેસ્ટ વેડિંગ કાર્ડ વાઈરલ થયો છે. કોમેડિયન અક્ષર પાઠક એક પ્રામાણિક કંકોત્રી લઈને આવ્યા છે. શર્માજી કા લડકા અને વર્માજી કા લડકી. ઘણાં લગ્ન બે કુંટુંબનાં લગ્ન હોય છે. વર કન્યા ગૌણ હોય છે. કંકોત્રીમાં હેસટેગ-શાવર્મા લખ્યું છે. શરૂઆતમાં જ લખે છે કે હમને કિતના ખર્ચા કિયા. અમારા વેડિંગ કાર્ડ તરફ નજર તો નાંખો, અંબાણીથી અમે કમ તો નથી! લગ્નની તારીખ ૬ ડીસેમ્બર, ૨૦૧૯ છે અને એવું પણ લખ્યું છે કે તે દિવસે બીજા ૨૨૦૦૦ લગ્ન છે એટલે તમે ટ્રાફિકમાં ફસાશો જરૂર! અને લગ્ન સ્થળે અન્ય ચારપાંચ અન્ય લગ્ન પણ હશે એટલે તમે સુપરકન્ફયુઝ થઇ જશો. છેલ્લે લખ્યું કે કોઈ ભેટ દેતા નહીં, ફક્ત કેશ જ દેજો. હમ 18 જ્યુસર, મિક્ચર, ગ્રાઈન્ડરકા ક્યા કરેંગે? પછી રીસેપ્શનની પણ વાત લખી છે. રણવીર-દીપિકા છ અને પ્રિયંકા-નિક આઠ રીસેપ્શન કરી શકતા હોય તો હમ ભી દો તીન રીસેપ્શન કરેંગે કમ સે કમ. પછી લખ્યું કે રીસેપ્શનનો સમય સાત વાગ્યાનો પણ અમે ખુદ સાડા આઠ વાગ્યે આવીશું!
કંકોત્રી ગમે એવડી મોંઘી હોય પણ લગ્ન સમારંભ પતે એટલે કંકોત્રી કચરાટોપલીનાં હવાલે કરી દેવાય છે. દક્ષિણનાં રાજ્યોમાંથી ઇકો-ફ્રેન્ડલી કંકોત્રીને લગતા મજેદાર સમાચાર છે. નગરકૂર્નુલનાં સિંચાઈ ખાતામાં કામ કરતા એક ઈજનેરે એમની દીકરીનાં લગ્ન માટે તુલસીનાં બી યુક્ત કંકોત્રી છપાવી છે. કંકોત્રીનું કાગળ કાપીને એનાં ટુકડા માટીમાં નાંખો એટલે તુલસીનાં છોડ ઊગી નીકળે. તો સમાચાર એ પણ છે કે કાંચીપુરમનાં ડેપ્યુટી કલેકટરે પોતાની દીકરીની કંકોત્રી કપડાં પર છપાવી છે. બે ત્રણ વાર ધોઈએ એટલે એ કંકોત્રી પછી હાથરૂમાલ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય. કેવું સરસ!
યસ, કંકોત્રી કચરાપેટીમાં ન ફેંકાય તો સારું. પણ ફેંકાતી હોય છે. કંકોત્રી વિશે કેટલીક ટિપ્સ જો કે મદદરૂપ થઈ શકે. જેમ કે ઘરનાં બાળકો સહીતનાં નામ એમાં લખ્યા હોય તો એ ઓતપ્રોત કૌટુંબિક કંકોત્રી કહેવાય. કન્યાનું નામ પહેલું હોય તો સ્ત્રીદાક્ષિણ્ય કહેવાય. તમે આમંત્રણ પત્રિકા મોકલો તો કદાચ તમે -સહકુંટુંબ મિત્ર મંડળ સહીત- એવું લખો. એમાં ખબર ન પડે કે કેટલાં લોકોએ જવાનું છે. સ્પષ્ટ લખો કે તમે બે અથવા તમે બે અને તમારા બે. તમને પણ તો અંદાજ આવે કે કેટલાં આવશે. કંકોત્રી થોડી એક્સ્ટ્રા છપાવી રાખવી. શી ખબર, વધારે જરૂર પડે. આર.એસ.વી.પી.(રીસ્પોન્સેડેટ સિલ વોઝ પ્લેઈત) પણ લખી શકાય. આ તો ફ્રેંચ સંક્ષેપાક્ષર છે. એટલે એમ કે મહેમાનો જણાવે કે તેઓ આવશે કે નહીં. એટલે એમ કે અમને વ્યવસ્થા કરવાની સમજ પડે. યૂ સી! અને હા, આમંત્રણ પત્રિકામાં જોડણીની ભૂલ ન થવી જોઈએ. મુદ્રણદોષ પણ નિવારવો જરૂરી છે. કાર્ડની ડીઝાઈન કરતા એમાં લખેલી માહિતી વધારે અગત્યની છે પણ વધારે પડતી માહિતી પણ કન્ફયુઝ કરી નાંખે. આજકાલ કોઈ લાંબુ વાંચતું નથી. અને છેલ્લે, છેલ્લી ઘડી સુધી કંકોત્રી મોકલવાનું બાકી ન રાખો. સમયસર મોકલી દો.
લેખક ફિલસૂફ દાંતે અલીઘીઅરી કહી ગયા હતા કે આજની રાત યાદ રહે. કારણ કે આજે ઓલવેઈઝ(હંમેશા)ની શરૂઆત છે. શુભ મંગલ સાવધાન!

છપાક…પરેશ વ્યાસ

કેન્સલ કલ્ચર: છપાક…

હવે ખુલાસો. આ લો મારું નામ લખ્યું કાગળ પર, તેને ચૂમો. નહિતર કેન્સલ વ્હોટ ઈઝ નોટ એપ્લીકેબલ.
– ઉદયન ઠક્કર

‘એક પ્રશ્નપત્ર’ શીર્ષક ધરાવતા આ પ્રેમકાવ્યમાં ઉપર ટાંક્યો છે એ આઠમો અને આખરી પ્રશ્ન છે. એમાં જે કાગળમાં પ્રેમીએ પોતાનું નામ લખ્યું હોય એ કાગળને ચૂમવાનું પ્રેમિકાને ઇજન છે. પણ કોઇ દબાણ નથી. ન ગમે, ઠીક ન લાગે તો ચૂમવાનું કેન્સલ. ‘કેન્સલ’ આમ તો હવે ગુજરાતી શબ્દ છે. ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર કેન્સલ એટલે કાઢી નાંખવું કે રદ કરવું. જો લાગુ ન પડે, જો લગાવ ન હોય તો પ્રેમનો પ્રસ્તાવ રદ. તંઇ શું? પણ એનું આજે શું?
આજનાં શબ્દસંહિતા માટે અમે અમેરિકન ડાયલેક્ટ સોસાયટી દ્વારા ‘વર્ડ ઓફ ધ ડીકૈડ’ (દસકનો શ્રેષ્ઠ શબ્દ) ડીકલેર થાય એની રાહ જોતા હતા. એ જાહેર થયો પણ ખરો પણ એ હતો લિંગ નિરપેક્ષ એકવચન શબ્દ ‘ધે’ કે જેના વિષે તો અમે ગયા મહિને જ લખી ગયા છીએ. ઇન ફેક્ટ,અમે આ સ્પર્ધામાં રહેલાં અન્ય શબ્દો જેમ કે ‘ઓકે બૂમર’, ‘બ્લેક લાઇવ્સ મેટર’, ‘મી-ટૂ મૂવમેન્ટ’ વિષે પણ લખી ગયા છીએ. પણ આ સ્પર્ધામાં રહેલો એક શબ્દ વાંચ્યો ત્યારે અમને એ શબ્દ આપણા દેશમાં અત્યારે જે થઇ રહ્યું છે એ સમાચારો સાથે તાલમેલ ધરાવતો હોય એવો લાગ્યો. એ શબ્દ હતો કેન્સલ કલ્ચર (Cancel Culture). કાંઇ રદ કરવાની ય સંસ્કૃતિ હોય?!!!!
હા, આજકાલ ભારત દેશમાં કેન્સલ કલ્ચર જોરમાં છે. દીપિકા જેએનયુનાં વિદ્યાર્થીઓને મળી એટલે હવે છપાક..એની ફિલ્મનો બહિષ્કાર. કોઈ પણ માણસ જેની પાસે વોટ્સએપ, ટ્વીટર , ફેસબૂક કે ઇન્સ્ટાગ્રામ હોય એ એલાન કરી શકે. દીપિકા ૨૩ બીઝનેસ બ્રાન્ડ્સની જાહેરાતો કરે છે. કેટલીક જાહેરાતો તો ટીવી પરથી કામચલાઉ ધોરણે અદ્રશ્ય પણ થઇ ગઈ છે. જે ધંધો કરે છે એ તમામ બીઝનેસ લોકોની લાગણીનાં ખેલ ઉપર નિર્ભર છે. ક્યાંક ટીવી ઉપરની જાહેરાતમાં દીપિકાને જુએ અને પછી કોક ભડવીર ઓનલાઇન એલાન કરી દેય કે ચાલો, આ બ્રાન્ડનો આજથી બહિષ્કાર. કોને ખબર, લોકો તનિષ્ક, લોરીઅલ કે વિસ્તારાનો વિસ્તારથી બહિષ્કાર કરી ય નાંખે? લોકોનો કોઈ ભરોસો નથી. ભવિષ્યમાં હવે એડવર્ટાઈઝમેન્ટ માટે કોન્ટ્રાક્ટ થશે ત્યારે એમાં શરત હશે કે જે તે સેલેબ્રીટીએ જેએનયુમાં જવું નહીં. જો જેએનયુ સાથે સીધો કે આડકતરો નાતો રાખશે તો એમનાં સિક્યુરીટી ડીપોઝીટનાં રૂપિયા જપ્ત થઇ જશે અને કોન્ટ્રાક્ટ કેન્સલ થઇ જશે. આ તો ઓલ્યા એસિડ એટેક જેવું જ છે. છપાક…
કેન્સલ શબ્દ વર્ષોથી છે. વરસાદ પડે તો કાર્યક્રમ કેન્સલ થાય. પરીક્ષાનું પેપર ફૂટી જાય તો પરીક્ષા રદ થાય. દિલ્હીથી મીટીંગમાં આવનારા સભ્યો ફ્લાઈટ ચૂકી જાય તો મીટીંગ કેન્સલ થાય. કોઈ ઓર્ડર દઈએ અને પછી મન બદલાય તો રેસ્ટોરાંમાં ડીશનો ઓર્ડર કેન્સલ થાય. અરે, પ્રેમમાં પણ ભંગાણ પડે અને સાથ જીએંગે, સાથ મરેંગે-વાળા લાગણીનાં દસ્તાવેજ કેન્સલ થાય. પણ આ કેન્સલ કલ્ચર નહોતું. જ્યારથી આ સોશિયલ મીડિયાએ આપણાં જીવની ફરતે ભરડો લીધો છે ત્યારથી કેન્સલ હવે કલ્ચર બની ગયું છે. અલબત્ત આ શબ્દની અસર ફક્ત સેલેબ્રીટી પૂરતી મર્યાદિત છે. સેલેબ્રીટી એટલે ખ્યાતિ, કીર્તિ, નામના, ઇજ્જત, આબરૂ, સુપ્રસિદ્ધ માણસ, પ્રતિષ્ઠા, પંકાયેલી વ્યક્તિ. એ તો એમ કે જેનું નામ હોય એને જ તમે બદનામ કરી શકો. કોઈ જાણીતી જાહેર જીવનની વ્યક્તિ કોઈ વિવાદાસ્પદ અભિપ્રાય આપે કે કોઈ પ્રવૃત્તિ કરે, જે ભક્તોને ન ગમે તો.. ચણભણ શરૂ થઇ જાય. વગોવણી કરવાની લોકોને મઝા પડતી હોય છે. આ તો પેલાં ફિલ્મી હીરો જેવું છે. આપણે વિલનને ન મારી શકીએ પણ પેલો હીરો ઢિસૂમ ઢિસૂમ કરે એટલે આપણે રાજી રાજી. લોકોને પછી સેલેબ્રીટીને ઓનલાઇન કેન્સલ કરવાની ચળ ઉપડે, એ ચળ જે પછી ચળવળમાં તબદીલ થઇ જાય. સેલેબ્રીટીની તરફેણમાં પણ કેટલાંક લોકો અલબત્ત ઊભા રહે પણ જ્યારે બહિષ્કારનો પ્રવાહ શરૂ થાય ત્યારે ખબર નથી કે ક્યાં જઈને એ અટકે? આમ પણ સામાન્ય લોકોને પોતાનાં મોબાઈલ ફોન કે લેપટોપથી ખ્યાતનામ હસ્તીઓને ઓનલાઇન ખતમ કરી દેવામાં અપાર આનંદ મળતો હોય છે. ઉસકી સાડી મેરી સાડીસે સફેદ કૈસે-વાળી ઈર્ષ્યા તો આપણી અંદર હોય જ છે.
કેન્સલ કલ્ચર જો કે બધું જ ખરાબ નથી. સ્ત્રી શોષણ સામે અવાજ ઉઠાવાયો, એ # મી-ટૂ મૂવમેન્ટ પણ કેન્સલ કલ્ચરની દ્યોતક છે. એક રીઆલીટી મ્યુઝિક શો-માંથી જાણીતા સંગીતકાર અનુ મલિકની બાદબાકી થવી, એને તમે કેન્સલ કલ્ચરની પોઝિટીવ ઈફેક્ટ ગણી શકો. અલબત્ત સેલેબ્રીટી માટે સાચું ખોટું પુરવાર કરવાની અહીં ગુંજાઈશ નથી. પણ એમ કે ભવિષ્યમાં કોઈ પણ પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિ ક્યાંક કેન્સલ થઇ જવાની બીકે કોઈ સ્ત્રીનું શારીરિક શોષણ કરતા બે વખત વિચાર કરશે.
સેલેબ્રીટીનો ધંધો શેની ઉપર ચાલે છે? તેઓ લોકોની નજરમાં રહેવા જોઈએ. લોકોનું ધ્યાન એમની ઉપર છે તો એમનો ધંધો ચાલે છે. લોકોનું ધ્યાન હઠ્યું કે એમનું પત્યું. લોકોને ભૂલવાની ભારી બીમારી છે. સેલેબ્રીટી માટે લોકો ગ્રાહક છે. એ જો કેન્સલ કરી નાંખે તો..ડરના જરૂરી હૈ..હેં ને?
શબ્દ શેષ:
“આખરે તો ગ્રાહક શું માને છે એ જ સત્ય છે.” –અમેરિકન લેખિકા અને બીઝનેસ ટ્રેનીંગ વર્કસ પ્રેસિડેન્ટ કેઈટ ઝેબ્રેસ્કી