બ્રાઉનનોઝિંગ:પરેશ વ્યાસ

બ્રાઉનનોઝિંગ: ખુશામતનો રંગ બદામી

इस लज्जित और पराजित युग में, कहीं से ले आओ वह दिमाग़, जो खुशामद आदतन नहीं करता -रघुवीर सहाय

શશી થરૂર ટ્વીટયા. સંસદમાં મિનિસ્ટર્સ આવું કરે છે, વારંવાર કરે છે. એમ કે તેઓનું કોઈ પણ ભાષણ મોદીસાહેબનાં ગુણગાન વિના પૂર્ણ થતું નથી. મિનિસ્ટર્સ સંસદમાં બ્રાઉનનોઝિંગ (Brownnosing) કરે છે. આ બ્રાઉનનોઝિંગ નોર્થ કોરિયાની ભારતીય આવૃતિ છે વગેરે. તેઓ વિરોધ પક્ષમાં છે એટલે વિરોધ તો કરે જ. તેઓ સત્તામાં હોત તો તેઓ પણ રાહુલજીનાં ગુણગાન ગાતા હોત? ગાવા જ પડે. નહીં તો ફેંકાઇ જવાય.

અમે માનીએ છીએ કે આપણાં પ્રધાનમંત્રીમાં અનેક ગુણ છે. અમે માનીએ છીએ કે તેઓ દેશ માટે પૂર્ણકાળ સમર્પિત છે. અમે માનીએ છીએ કે સત્તા માટે કોઈ અંગત લાભ તેઓએ મેળવ્યો નથી. અમે માનીએ છીએ કે તેઓ હીરો છે. સંસદમાં આવે છે ત્યારે કે પછી લોકો વચ્ચે જાય છે ત્યારે, મોદી.. મોદી-નાં નારા લાગે છે. અમને પણ થાય છે કે આવો નેતા અજોડ છે. પણ મોદીસાહેબ માટે અમારા વખાણ અને મોદી સાહેબ માટે સાંસદોનાં વખાણ વચ્ચે ફેર છે. અમારે કોઈ અંગત લાભની ખેવના નથી. અમે વખાણ કરીએ છીએ એ બ્રાઉનનોઝિંગ નથી. પણ સાંસદો કરે છે એ બ્રાઉનનોઝિંગ છે. તેઓ પોતાનાં અંગત લાભ માટે આવું કહે છે-એવું શશી થરૂર કહે છે. શશી થરૂરની ટીકા અલબત્ત મોદી સાહેબ માટે નથી. એમની ટીકા એમનાં મિનિસ્ટર્સ માટે છે. કોઈ પણ મિનિસ્ટર જ્યારે કોઈ પણ વિષયનો ઉત્તર આપે છે કે રજૂઆત કરે છે ત્યારે ગમે તે રીતે મોદી સાહેબને વચ્ચે લઈ આવે છે અને તેઓનાં ભરપૂર વખાણ કરે છે. શશીભાઈને આ વધારે પડતું લાગે છે. ગુજરાતી લેક્સિકોનમાં બ્રાઉનનોઝ શબ્દ અમે ગોત્યો ગોત્યો ને તો ય ના જડ્યો.. પણ દુનિયાની ૨૧ ઇંગ્લિશ ડિક્સનરીઝ બ્રાઉનનોઝ શબ્દનો અર્થ કહે છે. આ શબ્દ બ્રાઉન-નોઝ પણ લખાય છે. બંને જોડણી સાચી છે. આજે આપણી ગરવી ગુજરાતી ભાષામાં આ શબ્દની વાત કરવી છે.

‘બ્રાઉન’ એટલે બદામી કે તપખીરિયા રંગનું અને ‘નોઝ’ એટલે નાક. આ શાબ્દિક અર્થ છે. એક મુહાવરા તરીકે એનો અર્થ થાય છે: કશુંક મેળવવા માટે, લાભ ખાટવા માટે કરવામાં આવતી ખુશામતખોરી. તમે એને ભક્તિ પણ કહી શકો. ઓ નેતા ભજીએ તને, મોટું છે તુજ નામ, ગુણ તારા નિત ગાઈએ, પણ શા માટે? થાય અમારા કામ! એટલે એમ કે આળપંપાળ, વારંવાર, લગાતાર….. ઇંગ્લિશ ભાષામાં એક શબ્દ છે ઑબ્સિક્વિઅસનેસ (Obsequiousness). એનો અર્થ થાય ચાટુકારિતા, અતિદીનતા, અધમ તાબેદારી, ગુલામવેડા. કુછ પાને કે લિયે કુછ ખોના પડતા હૈ! અહીં લોકો પોતાનું સ્વમાન ખોઈ બેસે છે. તારીફ પે તારીફ, તારીફ પે તારીફ.. તારીફનો રંગ તપખીરિયો! માત્ર લાભ માટે જ નહીં પણ પોતાના તરફ ધ્યાન આકર્ષિત કરવા માટે, પોતે જે કરે છે એનાં વખાણ થાય એ માટે પણ સાહેબની પગચંપી થાય એ બ્રાઉનનોઝિંગ છે.

અમે અલબત્ત શબ્દનાં મૂળ સુધી જઈએ છીએ. આ શબ્દનું મૂળ જો કે અશ્લીલ છે, અભદ્ર છે. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં એવું કહેવાતું કે જેની પાસેથી લાભ લેવાનો હોય એની ખુશામત કરવી જોઈએ. એટલે એનું પોતાનું નાક એ શક્તિશાળી નેતાનાં મળદ્વાર પર રગડવું. આ ફિગર ઓફ સ્પીચ છે. ગુજરાતીમાં કહીએ તો શબ્દાલંકાર અથવા ચિત્ર કે આકૃતિ દ્વારા નિરૂપણ કરવું. હવે એવી ચોક્કસ જગ્યાએ નાક રગડો તો નાકનો રંગ પણ પછી બદલાઈને બ્રાઉન થઈ જાય. વાસ પણ આવે અને સ્વાભાવિક રીતે એ સુવાસ તો ન જ હોય. ખુશામત કરવી એટલે આવું કર્યું હોય એવી કલ્પના. આવું આંગિકમ કરવું પડે એવો અર્થ અહીં નથી આ શબ્દ અમેરિકન આર્મી દ્વારા ૧૯૩૦નાં દસકામાં બોલચાલમાં આવ્યો હોય એવું અનુમાન છે. નાક સ્વાભિમાનનું રૂપ છે. નાકને એવી જગ્યાએ લઈને રગડવું સ્વાભાવિક રીતે સ્વાભિમાન ત્યજી દેવા જેવું ગણાય. આમ નાક બ્રાઉન થાય અને આખી પ્રક્રિયા બ્રાઉનનોઝિંગ કહેવાય. આ શબ્દનું મૂળ ભલે અશ્લીલ છે પણ આવો શબ્દપ્રયોગ કરવો અશ્લીલ નથી. એટલે એમ કે શશી થરૂર તેઓનાં સાથી સાંસદો માટે આવો શબ્દ પ્રયોજે એનો અર્થ અભદ્ર નથી. બ્રાઉનનોઝિંગ એ ટીકા છે, ગાળ નથી. સાદી સીધી ભાષામાં આનો અર્થ ‘ચમચાગીરી’થી વધારે નથી. ઘણી વાર અશ્લીલ મૂળ છે એટલે પ્રસ્તુત શબ્દને વધારે રોચક અને અસરકારક બની જાય છે.

બ્રાઉનનોઝ આમ તો ઓફિસનો શબ્દ છે. પ્રમોશન મેળવવા બોસની ગુદા-ચાટૂતા પ્રવૃત્તિ એટલે બ્રાઉનનોઝિંગ. એવા ય કર્મચારી હોય છે જે સાહેબની સેવા કરવામાં તદ્રુપ થઈ જાય છે. વાતે વાતે વખાણ બ્રાઉનનોઝિંગનાં લક્ષણો છે. બીજા કર્મચારી કેવા બેકાર છે પણ હું અને માત્ર હું જ છું જે એકમેવ આપને વફાદાર છું. હું તો સાહેબનો જોડો પૉલિશ કરી આપું. સાહેબનાં છોકરા રમાડું, સાહેબની બાયડીને શોપિંગ કરાવું, સાહેબનાં કૂતરાંને ફરવા લઈ જાઉં. કોર્પોરેટ સીડીમાં ઉપર ચઢવા માટે નાકનો રંગ બદામી હોવો જરૂરી છે. જો કે હું સક્ષમ હોઉં, અસરકારક અને ઉદ્યમશીલ હોઉં, અને નૈતિકતા મારો સ્વભાવ હોય તો મારે બ્રાઉનનોઝર બનવાની જરૂર નથી. પણ.. પણ અહીં મુશ્કેલી એ છે કે મારા સહકર્મી બ્રાઉનનોઝર અમારા સાહેબની કોઈ એક ચોક્કસ જગ્યાએ ચાટૂતા કરીને આગળ વધી જાય છે અને હું રહી જાઉં છું. સ્વાભાવિક છે કે હું પછી દિલ લગાવીને કામ ન જ કરું. સમગ્ર રીતે જોઈએ તો બ્રાઉનનોઝિંગ સંસ્થાની પ્રોડક્ટિવિટી ઘટાડે છે. રાજકારણની વાત જો કે અલગ છે અહીં આખો મામલો જ બ્રાઉનનોઝિંગ પર ચાલે છે. જો રાજકીય કાર્યકર પોતાનું નાક ઊંચું રાખવા જાય તો રવડી જાય. તેઓએ તો નમો નમો કે નમો રાગા કે નમો અકે કરતાં જ રહેવું પડે. ખુશામતનો રંગ બદામી છે. ઇતિ સિધ્ધમ્.

શબ્દ શેષ:

‘મને ખબર નથી કે કોણ પહેલો આવે, બ્રાઉનનોઝ વર્કર કે એરોગન્ટ બોસ? સીધી વાત છે કે હું બેઉને ધિક્કારું છું અને એનો હિસ્સો બનવા માંગતો નથી.’ – રોડોલ્ફો પેયોન