ચલતી જાયે ઘડી/ યામિની વ્યાસ

ચલતી જાયે ઘડી

“ભઈ, આ ઘડિયાળ મુંગી થઈ ગઈ છે એને બોલતી કરને.”

“હા, દાદાજી, બસ હમણાં કૉલેજ જાઉં છું. વળતા સેલ લેતો આવીશ.”

“અરે સેલનું આખું પેકેટ જ લાવી મૂકી રાખજે, તને ખબર છેને પપ્પાજીને એક ઘડી પણ બંધ ઘડી ન ચાલે.” કૌશિકે કરણને રૂપિયા આપતા કહ્યું. પ્રભાકારભાઈ આટલી ઉંમરે આમ સ્વસ્થ પણ આંખે દગો દીધો. ઝાંખપ વળી ગઈ હતી. બહુ ટ્રીટમેન્ટ પછી પણ બહુ ઝાંખું ઝાંખું દેખાતું.

નિયમિતતા સાથે આદર્શ કહી શકાય એવું આખું જીવન જીવ્યા હતા. ઘર અને નોકરી પ્રત્યે પૂરી નિષ્ઠા, સંઘર્ષમાં પણ ખુમારી અને હંમેશા સમયને માન આપી એકધારી ફરજ નિભાવી હતી.

પણ પ્રભાકરભાઈ નોકરીમાંથી રીટાયર્ડ થયાં પછી દૈનિક જીવન થોડું બદલાયું હતું. એમાં પણ એમણે નિયમિતતા તો જાળવી જ રાખી હતી. ડાબા કાંડા પર એમની સાથીદાર ઘડિયાળ તો હોય જ. સૂઈ જાય ત્યારે પલંગની અડોઅડ રાખેલા નાના ટેબલ પર ઘડિયાળ કાઢી પટ્ટા સીધા કરી બરાબર પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં ગોઠવતા. ઊઠતાંવેંત બંધ આંખે પણ લઈ શકાય. બાકી સામેની ભીંત પર તો જૂની, મોટી લોલકવાળી, કલાત્મક ઘડિયાળ લટકતી રહેતી, જેમાં કલાકે કે અડધો કલાકે સમય મુજબ મધુર ટકોરા પડતા ને જાણે રાતની રવરવતી શાંતિ રણઝણી ઊઠતી. દુર્ગાબા તો ટેવાયાં હતાં. ઘરના બાકીના સભ્યોના બેડરૂમ ઉપર હોવાથી બહુ વાંધો ન આવતો. કરણ-કેયાને પરીક્ષા વખતે વાંચવા ઉઠાડવાના કે કૌશિકને ઑફિસ ટૂર પર વહેલા જવા માટે ઊઠવાનું હોય ત્યારે એલાર્મને બદલે દાદાજી જ ઘડિયાળ બની જતા. વળી આ એવી ઘડિયાળ કે ભાઈબેન ઊઠીને વાંચવા ન બેસે ત્યાં સુધી હાથ ફેરવીને વારેવારે ટપારે પણ.

આ ટીકટીક તાલે એમણે એમના જીવનનો લય ગોઠવી દીધો હતો. પોણા છએ ઊઠવાનું, ધ્યાન, યોગ, પ્રાણાયામ કરીને અખબાર વાંચવાનું. એ સમય પર ન આવ્યું હોય તો એની પ્રતીક્ષામાં ઓટલાથી આંગણામાં એટલી ઝડપથી આંટા મારતા કે દુર્ગાબા ચા બનાવી લાવી હસતાં હસતાં ટકોર કરતાં, “ચાલો, આ ચા લો. સમય પર ન વાંચો તો જાણે સમાચાર બદલાઈ જવાના હોય! જીવનને આરે આવી ગયા, આટલી રાહ તો કદી મારીય નથી જોઈ!”

“પણ તું દૂર જ નથી ગઈ ને ક્યારેય.” બોલતા પણ ધ્યાન તો ઝાંપા પર જ રહેતું.

એમની પ્રતીક્ષાની તીવ્રતા જાણનારો પેપરવાળો છોકરો પણ સાયકલને બ્રેક મારી “સૉરી દાદા, આજે મોડું થયું.” કહી સવારની ભેટ ધરતો હોય એમ સ્મિત સાથે એમના હાથમાં જ અખબાર મૂકતો ને એમને હાશ થતી. હીંચકે બેસી ચા પીતા પીતા પરીક્ષા આપવાના હોય એટલા ધ્યાનપૂર્વક આખાં પેપરનો ખૂણેખૂણો વાંચતાં ને દુર્ગાબાને રસ પડે એવી ખબર એમને સંભળાવતા પણ ખરા. દુર્ગાબાને પણ પ્રભાકરદાદાની જેમ રોજના કામમાં પેલી ટીકટીક સાથે તાલ મેળવવાનું ફાવી ગયું હતું. આગણું છાંટી નાનો સાથિયો પૂરતાં ને પંખીઓને ચણ નાંખતાં. થોડીવારમાં તો ચહેકાટથી સવાર ગુંજી ઊઠતી.

“જુઓ બેટા, સૂરજ એના સમયે ઊગે જ, ફૂલો ખીલે જ, ઋતુઓ એની..”

“ટીકટીક પ્રમાણે બદલાય, દાદાજી મને ખબર છે, તમે આમ જ કહેશો.” બ્રશ કરતી કરતી પંખીઓ જોવા આવેલી કેયા વાક્ય પૂરું કરતી.

દાદાજીની સવાર, બપોર કે સાંજ આ રીતે જ પડતી. સમય પર જમવાનું, દવા લેવી, ચા પીવી, રેડિયો પર સમાચાર સાંભળવા, મિત્રોને મળવું, ટીવી પર મેચ કે ગમતા કાર્યક્રમો માણવા. બેન્ક, પોસ્ટ, ખરીદી જેવાં નાનાંમોટાં કામ પતાવવાં. ઘરમાં કોઈને કંઈ પણ કામ હોય યાદ દેવડાવા માટે તેઓ દાદાજીને કહી રાખતા. અરે! દૂર રહેતી દીકરીને પણ ફોન કરીને પણ પૂછી લેતા.

દર રવિવારે એમની પ્રિય લોલકવાળી ઘડિયાળ ખોલી, અંદરની મશીનરી કાઢી કેરોસીનમાં બોળી સાફ કરી ફરી સ્ક્રૂ લગાડતા ત્યારે કોઈ એમને ખલેલ પહોંચાડતું નહીં. પણ જ્યારથી આંખે ઝીણું જોવાની તકલીફ થઈ ત્યારે કૌશિક કે કરણની મદદ લેતા.

હવે તો આંખ સાવ જ ગઈ. એની સાથે એ લોલકવાળી ઘડિયાળ પર રિસાઈ. સાવ આંખની નજીક લાવી જુએ તો જરાતરા ઝાંખું દેખાય, બાકી તો ધોળુંધબ. ટકોરા બંધ થવાથી એમની અકળામણ વધી. કૌશિકે બહાર રીપેર પણ કરાવી પણ થોડાં વખતમાં બંધ થઈ જતી. એટલે બીજા રૂમની સેલવાળી વૉલ ક્લૉક એમના રૂમમાં ટીંગાડી. એનો સેલ પતી ગયો ને ટીકટીક બંધ થઈ. બીજા અવાજો વચ્ચે એમને આ અવાજ પરખાતો.

કરણ કૉલેજથી આવતા સેલ લેતો આવ્યો ને ફરી એ ધબકવા લાગી. દાદાજી ખુશ થયા, “જો, ભઇ આની પણ અમને વસ્તી લાગે, તમે જાવ તમારા કામે.”

ને બીજે જ દિવસે એમની નેવુમી બર્થડે હતી. કરણ, કેયા અને દીકરીની દીકરી શ્રેયા દાદાજી માટે સરપ્રાઈઝ ગિફ્ટ લઈ આવ્યા. “ચાલો દાદાજી, પહેલા કેક કટ કરો.” સાથે જ ધૂન વગાડી, ‘ટીકટીક ટીકટીક, ટીકટીક ટીકટીક ચલતી જાયે ઘડી કલ, આજ, કલ ઓર કલ કી પલ પર જુડતી જાયે ઘડી…’ ને બાર ટકોરા પડ્યા. દાદાજી કાનથી સાંભળતા અને જોતા પણ રહ્યા. અને ઘડિયાળને હાથ ફેરવી કહ્યું, “આ બેટા, સીટિંગ રૂમમાં લટકાવી દો તમારે માટે, મને સંભળાશે.” અને એ રાત્રે જ વિદાય લીધી સમયસર.

— યામિની વ્યાસ

વાર્તા તો બની,અંત કહેવો નથી/ યામિની વ્યાસ

વાર્તા તો બની,અંત કહેવો નથી.

“કેમ, મેડમ,ઊભા રહો. લાલ લાઈટ નહીં જોઈ?

એક્ટિવા સાઈડ પર લો.”

“ઓહ, સોરી ખૂબ ઉતાવળમાં હતી. ડ્યુટી પર જાઉં છું.’

“એટલે સિગ્નલ તોડીને ભગાવવાનું?ચાલો દંડ ભરો. નામ શું છે?” રસીદબુક પર પેન સરખી કરતાં ટ્રાફિક પોલીસે રસીદ ફાડવાની તૈયારી કરી.વળી ઘણાં એ તરફ જોઈ રહ્યાં. કદાચ જોવું ગમતું હતું. સરસ હાઈટ ધરાવતી ગોરી, પાતળી, નમણી નક્ષત્રા હેલ્મેટમાં વધુ આકર્ષક લાગતી હતી.

“ખ્યાલ જ ન રહ્યો.સર, સેવ લાઈફ હોસ્પિટલની બ્લડ બેંકમાં ટેકનિશિયન છું, પ્લીઝ, જવા દો.”એણે પોતાનો આઈ કાર્ડ બતાવ્યો.

“સારું, જાવ પણ બીજી વાર ધ્યાન રાખજો મિસ નક્ષટ્રા શર્મા.”

‘હવે ટ્ર બોલે કે ત્ર,શું ફેર પડે? રસીદ પકડાવ્યા વગર જવા દીધી એટલું બસ.’ “થેન્કયુ” કહી એણે એક્ટિવા ભગાડ્યું.

ગઈકાલથી ખરેખર એનું મન અને મગજ કામ કરતું બંધ થઈ ગયું હતું એમ કહી શકાય.ત્યારે એની ડ્યૂટી પુરી થઈ હતી. હેન્ડ ગ્લોવ્ઝ કાઢી હાથ ધોઈ એપ્રોન કાઢી એની જગ્યા પર જેની ડ્યૂટી હોય એ આવે કે તરત ઓવર સોંપી નીકળવાની તૈયારીમાં હતી.એની મમ્મીની બર્થડે હતી.ખાસ કેક ઓર્ડર કર્યો હતો,એ લઈને જવાનું હતું. ને ત્યાંજ એની પાસે એક મા અને એનાં તાજા જ જન્મેલા બાળકના બ્લડ ગ્રૂપ અને હિમોગ્લોબિન કરાવવા માટે બે બ્લડ સેમ્પલ્સ આવ્યા. વળી ઉપર અરજન્ટ લખ્યું હતું. સેમ્પલો પર નામ હતાં બેબી ઓફ કહાની અને બીજા પર કહાની મહેતા. ઘરે જવાનું મોડું થતું હતું તેથી નક્ષત્રાનું મોઢું તો બગડ્યું પણ તાત્કાલિક ટેસ્ટ કરી આપવી પડે એમજ હતી. માનું ઓ પોઝિટિવ અને બાળકનું એબી પોઝિટિવ આવ્યું.વળી કહાનીનું હિમોગ્લોબીન ખૂબ જ ઓછું આવ્યું. એણે બીજીવાર પણ ચેક કર્યું, એટલું જ હતું. રિપોર્ટ લખતી હતીને જ ને રિપોર્ટ લેવા માટે જોતા જ ગમી જાય એવો છ ફૂટ હાઈટ ધરાવતો, ઘઉંવર્ણો, સપ્રમાણ બાંધો ધરાવતા હેન્ડસમ યુવાનને જોઈ એનું મગજ ચકરાવા લાગ્યું. એ ખૂબ ઉતાવળમાં હતો, એને તો અર્જુનને દેખાતી પક્ષીની ડાબી આંખની જેમ રિપોર્ટ સિવાય કશું દેખાતું નહોતું. થેન્ક્સ કહી ડોક્ટરને બતાવવા દોડી ગયો.’ઓહ, આરવ મહેતા,તો આ કહાની માટે મને નાપસંદ કરવામાં આવી હતી?’ નક્ષત્રાના મનમાં વિચારોનું ને ધારણાઓનું જંગલ સર્જાયું.. એમાં અટવાતી નક્ષત્રા હજુ કંઈ ધારણા બાંધે એ પહેલાં તો ઝાડીઝાંખરા, પર્વતપથ્થર હડસેલીને કોઈ વગડાઉ નદી ધસી આવતી હોય એમ બીજા વિચારે એનો ગુસ્સો આકાશે પહોંચ્યો. ઘરે જવાનું અત્યંત મોડું થતું હોવા છતાં એણે ગાયનેક વોર્ડની નર્સ પાસે જાણી જ લીધું કે ડિલિવરી પૂરા નવ મહિને જ થઈ હતી. ધુંઆફુંઆ થતી ઘરે જવા નીકળી હતી.

આરવ મજાનો છોકરો હતો. આઈ. ટીમાં બી ઈ થયો. સરસ જોબ મળી હતી.વ્યવસ્થિત સેટલ થવા માટે લગ્નની વાત પાછળ ઠેલતો હતો. પણ વ્હાલાં દાદીમાએ સોગંદ આપી એને મનાવી લીધો હતો, “ભાઈ,ઉપરથી વિઝા આવી ગયા છે. હવે હું કેટલું જીવવાની?” વળી કાકા અમેરિકાથી થોડા સમય માટે આવ્યા એટલે દાદીની વાતને વેગ મળ્યો.પહેલેથીજ માગાં તો હતાં જ તોય શહેરના સારા મેરેજબ્યુરો અને સગાઓ દ્વારા વાત ચલાવાઈ. વડીલો સાથે ચર્ચા બાદ આરવની પસંદગી મુજબ ત્રણેક યુવતીઓના નામ સુચવાયા. તે જોવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. જોકે આરવને ખાસ કોઈ વરણાગી નહોતી.પણ યોગ્ય ભણતર, સૌમ્ય અને પોતાની હાઈટ મુજબ ઠીક ઊંચી હોય એવી એ ઇચ્છતો. પહેલી પસંદગી જ નક્ષત્રા હતી.નક્ષત્રા પણ એના વિશે જાણી એટલી જ આતુર હતી.બંને તેમજ બંનેના પરિવાર મળ્યા. સરસ વાતો થઈ. બંને એકલાં પણ મળ્યાં. નક્ષત્રા વધુ રણઝણી કે એનું હૃદય એ ઘૂઘરીઓ પણ નક્કી ન કરી શકી. બન્નેને જાણે વર્ષોથી એકબીજાને ઓળખતાં હોય એવી અનુભૂતિ થઈ. એકબીજા માટે જ સર્જાયા છે એવું બંને તરફના પરિવારજનોને પણ લાગ્યું. હવે ફાયનલ જવાબની રાહ બાકી હતી ને ત્રીજા દિવસે આરવ તરફથી જવાબ આવ્યો,’સોરી.’

” સોરી મિન્સ વોટ? આ બધું ખોટું છે, તેં મને છેતરી આરવ.” નક્ષત્રા ઉધમાં ચીસ પાડી ઊઠી. બાજુના રૂમમાંથી મમ્મી દોડી આવી. એ ચૂપ થઈ ગઈ પણ મનમાં ચાલતા પ્રશ્નાર્થના ભરડાએ એણે આરવને ગાળ આપી.

બીજે દિવસે વહેલીવહેલી નોકરીએ જવા નીકળી ને અંદર સળગતી હલચલે સિગ્નલ તોડાવ્યું.એને ધાડ હતી હોસ્પિટલ પહોંચી આરવને ખખડાવવાની, એની પાસેથી જવાબ માંગવાની,”આ કહાની સાથે પહેલેથીજ લફડું હતું તો મને જોવા શું કામ આવ્યો?” પણ લેબ પર જઈ જોયું તો આરવ સામે જ હતો. નજર ડોનર લિસ્ટ પર ગઈ ને એક ઓર આંચકો લાગ્યો. એનું બ્લડગ્રુપ પણ ઓ પોઝિટીવ હતું.તો બાળક એબી ક્યાંથી? “ઓહો,પ્યારી પત્નીને બ્લડ આપે છે, પણ એ પત્ની તને ઉલ્લુ બનાવે છે. ચલો જૈસે કો તૈસા મીલા.”

નક્ષત્રાની આંખોના નક્ષત્રોની જટિલ ગૂંચવણ વાંચી ગયેલા આરવે ખૂબ નમ્રતાથી જવાબો આપ્યા.

“એક્સટ્રીમલી સોરી નક્ષત્રા, સમજી શકું છું, તું શું વિચારે છે? કહાનીની કહાની વિશે ડિટેઈલમાં પછી કહીશ. તારી બધી કુતૂહલતાઓ, ધારણાઓ કે ગુસ્સો કલ્પી શકું છું. કહાની મારા એક મિત્રની બહેન છે. એના પર પાશવી બળાત્કાર થયો હતો .તું વિગત જાણે તો કંપી ઉઠે. એણે આત્મહત્યાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.એની નાજુક તબિયતને કારણે ડોક્ટરે પણ આશા છોડી દીધી હતી. એને જીવાડવાના બધાના પ્રયાસોમાં હું સફળ રહ્યો. મારા આ નિર્ણય સામે બધાં જ વિરોધમાં છે. તું પણ હોઈશ.તું ગમે એવી તો છેજ. પણ મેં તને હા પાડી બાંધી નહોતી. સોરી સિવાય હું કંઈ કહી શકું એમ નહતો. હવે કહાની એ મારી કહાની છે, હું જલદી જાઉં એને બ્લડ ચઢાવવાનું છે..વધુ વાતો પછી કરીશું, ઓહ તારું તો પૂછ્યું જ નહીં.તું મજામાં હોઈશ…હું ભાગું…”

“અરે,અરે, ઊભો રહે આરવ…કહાનીની કહાનીમાં તકલીફ પડે તો કહેજે.હું સાથ આપીશ.

યામિની વ્યાસ

28 મે “વિશ્વ માસિકસ્ત્રાવ સ્વચ્છતા દિવસ”

અન્વયે “ચાલો આપણે સૌ સાથે મળી માસિક અંગેની માન્યતાઓ અને માનસિકતામાં બદલાવ લાવી કિશોરીઓ, યુવતીઓ અને મહિલાઓના સન્માન, સહકાર અને સ્વચ્છતા અંગે જાગૃતિ લાવીએ” 

• રેનેટા લૌરા  સીડિંગ ધ મૂન-  મહિલાઓને સશક્ત બનાવનારી સંસ્થા સાથે જોડાયેલી છે.૨૭ વર્ષીય લૌરા ટેક્સીરિયા- દર મહિને માસિક ધર્મ દરમિયાન નીકળતા લોહીને એકત્રિત કરીને પોતાના ચહેરા પર લગાવે છે.ત્યારબાદ બચેલા લોહીને પાણીમાં ભેળવીને છોડમાં નાખી દે છે.
  ‘સીડિંગ ધ મૂન’ નામની આ પ્રથા ઘણી જૂની માન્યતાઓથી પ્રેરિત છે, જેમાં પિરિયડ્સના લોહીને ઉર્વરતાના પ્રતીક રૂપે જોવામાં આવતું હતું.આ પ્રથાને માનતી મહિલાઓ પોતાના પિરિયડને અલગ અંદાજમાં જ જુએ  છે.લૌરા જણાવે છે, “જ્યારે હું છોડને પાણી આપું છું તો હું  મંત્રનો જાપ કરું છું, જેનો મતલબ થાય છે- મને માફ કરશો, હું તમને પ્રેમ કરું છું અને તમારી આભારી છું.”
  “જ્યારે હું મારા લોહીને મારા ચહેરા અને શરીર પર લગાવું છું ત્યારે હું માત્ર આંખો બંધ કરું છું અને મને ધન્યવાદ આપું છે. મારી અંદર શક્તિનો સંચાર થઈ રહ્યો હોય તેવું અનુભવાય છે.શક્તિ આપતી પ્રથા–‘ પાણીમાં ભેળવેલું પિરિયડનું લોહી  ‘સીડિંગ ધ મૂન’  ઘણી જૂની માન્યતાઓથી પ્રેરિત છે.લૌરા માટે આ પ્રથા મહિલાઓને સશક્ત બનાવવા સાથે પણ જોડાયેલી છે.તેઓ કહે છે, “સમાજમાં સૌથી મોટો ભેદભાવ માસિક ધર્મ સાથે જોડાયેલો છે. સમાજ તેને ખરાબ માને છે.સૌથી વધારે શરમનો વિષય પણ આ જ છે કેમ કે મહિલાઓ પોતાના પિરિયડ દરમિયાન વધારે શરમ અનુભવે છે.”વર્ષ ૨૦૧૮માં ‘વર્લ્ડ સીડ યૉર મૂન ડે’ ઇવેન્ટને શરૂ કરનારાં બૉડી- સાઇકૉથેરાપિસ્ટ અને લેખક મોરેના કાર્ડોસો કહે છે, “મહિલાઓ માટે સીડિંગ ધ મૂન એક ખૂબ જ સરળ અને તેમનાં મનને શક્તિ આપતી રીત છે.ગત વર્ષે આ ઇવેન્ટમાં બે હજાર મહિલાઓએ પોતાના પિરિયડ દરમિયાન નીકળેલું લોહી વૃક્ષોને આપ્યું હતું.
   પિરિયડનું લોહી અંગે મોરેના કહે છે, “આ કાર્યક્રમના આયોજનનો ઉદ્દેશ એ હતો કે લોકો એ સમજી શકે કે માસિક ધર્મ દરમિયાન નીકળતું લોહી શરમનો વિષય નથી, પરંતુ તે સન્માન અને શક્તિનું પ્રતીક છે.”મોરેનાના જણાવ્યા અનુસાર, ઉત્તર અમેરિકા (મેક્સિકો સહિત) અને પેરુમાં જમીન પર માસિક ધર્મ દરમિયાન નીકળતા લોહીને જમીન પર ફેલાવવામાં આવ્યું જેથી જમીનને ફળદ્રુપ બનાવી શકાય. ૧૯૬૦માં મહિલાવાદી આંદોલનોએ  મહિલાઓને તેમનાં શરીર વિશે ખુલ્લા મને વાત કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી હતી.
  રેનેટા રિબેરિયો કહે છે, “સીડિંગ માઈ મૂન પ્રથાએ મને પૃથ્વીને એક મોટા ગર્ભાશયના રૂપમાં જોવા માટે મદદ કરી. આ વિશાળ યોનિમાં પણ અંકુરણ થાય છે, જે રીતે આપણા ગર્ભાશયમાં થાય છે.” હું આ બધું એ દિવસે કરવાનું બંધ કરીશ જ્યારે લોકો પિરિયડના લોહીને પ્રાકૃતિક વસ્તુની જેમ જોવાનું શરૂ કરશે.”                              વિશ્વ માસિકસ્ત્રાવ સ્વચ્છતા દિવસ” માટે ૨૮ મે દિવસ કેમ નક્કી કરવામા આવ્યો?                                                                                                  સામાન્ય તયા માસિક ૨૮ દિવસે આવે છે અને ૫ દિવસ રહે છે .   —–તો એના સિનિયરે બધાની વચ્ચે એને ખખડાવી કે તારે ફરજ નથી બજાવવી એટલે બહાનાં બનાવે છે.
  મહિલા જો પોતાની તકલીફ રજૂ કરે તો એને ‘સિમ્પથી ગેઇનર’ કહેવામાં આવે છે.આપણા સમાજમાં પુરુષોને એ શીખવવામાં જ નથી આવ્યું કે એ દિવસોમાં મહિલાઓને માત્ર શારીરિક દુઃખ જ નહીં, માનસિક તણાવ પણ રહે છે.એમના મનમાં સતત ચાલતું હોય છે કે તેમને સતત બ્લીડિંગ થઈ રહ્યું છે.તેમણે ઘેરાં રંગનાં કપડાં નથી પહેર્યાં એટલે જો કપડાં પર ડાઘ લાગી જશે તો લોકો તેમના પર હસશે અને તેમણે શરમમાં મુકાવું પડશે.–MANJITA VANZARA–     ડાઘથી કોઈ મુશ્કેલી નથી
  ઇમેજ સ્રોત,MANJITA VANZARAમને તેમની સ્થિતિ ખબર છે, કારણ કે મને તેનો અનુભવ છે.હું આ વાત એટલા માટે કરી રહી છું કે બધા જ લોકો એ જાણે.કારણ કે મોટા ભાગની મહિલાઓએ આ પ્રકારની પરિસ્થિતિનો સામનો કરવો જ પડે છે.હવે મને ડાઘથી કોઈ મુશ્કેલી નથી. મેં મારા પુરુષ બૉડીગાર્ડને પણ કહી રાખ્યું છે કે જો મારા યુનિફોર્મ પર કોઈ ડાઘ લાગે તો સંકોચ રાખ્યા વિના મને જણાવે. આ પ્રકારનું પરિવર્તન દરેક મહિલામાં આવવું જોઈએ. એમણે પિરિયડ્સથી શરમાવવાની કે સંકોચ અનુભવવાની જરૂર નથી. એમણે એ સહજતાથી સ્વીકારવું જોઈએ. એ વિશે વાત કરવી જોઈએ. જે મારી સાથે થયું એવું લગભગ ઘણી મહિલાઓ સાથે થાય છે.પણ આપણો સમાજ એને ઢાંકવામાં-છુપાવવામાં માને છે.કુદરતી રીતે શરીરમાં થયેલા ફેરફારને કારણે પડેલો ડાઘો દેખાય તો ખોટું શું છે? એમાં શરમાવવા જેવું શું છે?હું જે ફિલ્ડમાં કાર્યરત છું એમાં મહિલાઓ ઓછી છે. એમાં પણ સિનિયર લેવલે તો સાવ જ ઓછી.મારી જુનિયર મહિલા અધિકારીઓને પણ આવી સમસ્યાઓ આવતી જ હોય છે.જેમ કે એક વખત અમે પોલીસ બંદોબસ્તમાં હતાં.મારી એક જુનિયર મહિલા અધિકારીએ એના સિનિયરને વિનંતી કરી કે એને ‘લેડીઝ પ્રૉબ્લેમ’ છે, તો હળવી ડ્યૂટી આપે.

Manjita Vanzara

મોરેના

હારમાં માન્યું જીત બરાબર/ યામિની વ્યાસ

હારમાં માન્યું જીત બરાબર

રમ્યા જો, જો હૈયાનો ડ્રેસ, તારી પાસે પણ આવા કલરનો હતોને?

“હા, કદાચ, પણ યાદ નથી આવતું. અરે, મારી પાસે તો ઢગલો કપડાં એટલે યાદ પણ ન રહે.ને સાંભળ હું રિપીટ નથી કરતી ક્યારેય.”

“યાર છ દિવસમાંથી પાંચ દિવસ તો યુનિફોર્મમાં હોઈએ.”

“એ હા ને મારી મમ્મી તો બ્રાન્ડેડ જ લઈ આવે. હું કોઈની કોપી ન કરું, કોઈ મારી કરે એવું કરું. “

“શેની વાત ચાલે છે? રમ્યા?”

ચર્ચામાં જાણે બ્રાન્ડેડ પરફુયુમ્સની બોટલો વચ્ચે તાજું મોગરાનું ફૂલ આવી બેસી ગયું. હૈયાએ લંચ બોક્સ ખોલ્યો. મસાલેદાર મુઠીયાની સોડમ ફરી વળી.બધી સહેલીઓએ પોતપોતાનો ટીફીનબોક્સ ખોલ્યો. બધાંએ વૈવિધ્યપૂર્ણ વાનગીઓની મિજબાની માણી પણ મસાલેદાર મુઠીયા વધુ વખાણાયા.

“હૈયા, તારી મમ્મીને કાલે પણ કહેજેને ફરી બનાવી આપે.”થોડો ભૂકો બચ્યો હતો એ ખેંચાખેંચ કરતાં સહુ ડબ્બો સફાચટ કરી ગયા.

રમ્યા ઘરે પહોંચી એનો ટીફીનબોક્સ ફેંકતાં જ બોલી, “મમ્મી, કાલે રસોઈવાળા માસીને કહેજે મુઠીયા બનાવી આપે. દીકરીની આ ફરમાઈશથી સુહાની ખુશ થઈ.” કાયમ સેન્ડવીચ કે પાસ્તા ઈચ્છતી છોકરી મુઠીયા ખાશે વાહ. કોઈના ચાખ્યા લાગે છે. હું કહી કહીને મરી જાઉં તો ભેંસ આગળ ભાગવત.”

“મમ્મી કોણ ભેંસ અને કોણ ભાગવત?”

“રમ્યા, અઘરું છે,આપણાં બેમાંથી તો કોઈ નથી હેં ને?” બંને હસી પડ્યાં.

સુહાની પતિની સાથે જ ઓફિસ જતી. બિઝનેઝમાં મદદ કરતી. પણ રમ્યાનો ધરે આવવાનો સમય થાય એ પહેલાં આવી જતી. દીકરીને હંમેશ ઘરે બનાવેલ સાત્વિક ખાવાના માટે સમજાવતી. પણ રમ્યાને ભાવતું નહીં. સુહાની પાસે સમય ઓછો રહેતો એટલે ઘરે રસોઈ માટે બેન આવતી એ સરસ રસોઈ બનાવતી પણ રમ્યાની ફરમાઈશ તો જુદી જ રહેતી. એને હંમેશ બધાંથી શ્રેષ્ઠ અને અલગ દેખાવું હોય. કોઈ પ્રવૃત્તિ, સ્પર્ધા કે મેળાવડો હોય તો એ માટેના કપડાં કે ચીજ વસ્તુઓ માટે આંખ મીંચીને ખર્ચો કરતી. ભણવામાં પણ પાછળ ન પડે એટલે સુહાનીએ ઘરે જ બે શિક્ષકોના ટ્યૂશન રાખ્યા હતા.એકની એક દીકરી આગળ દરેક બાબતમાં આગળ વધે એમ સુહાની અને એના પતિ ઇચ્છતા એટલે ધોધમાર ખર્ચ કરતાં ખંચકાતા નહીં.

બીજે દિવસે રમ્યાએ હરખાતાં ટીફીનબોક્સ ખોલ્યો.”વાઉ, મુઠીયા!” બધાં બોલી રહે એ પહેલાં હૈયાનો ડબ્બો રમ્યાએ ખેંચી ખોલ્યો. હાંડવો મ્હેક્યો ને સહુ “બહુ મસ્ત બહુ મસ્ત” કરતાં હાંડવા પર તૂટી પડ્યા. ને મલકાતાં મુઠીયા થોડાં મુરઝાયા. વળી લન્ચ પછીની વકૃત્વસ્પર્ધામાં હૈયા પ્રથમ અને રમ્યા દ્વિતીય આવી. એનો હંમેશ પ્રથમ રહેવાનો ક્રમ તૂટ્યો. રમ્યા નિરાશ થઈ.

એવું ઘણી વાર થયું. આજ વરસે આ સ્કૂલમાં ત્રણેક મહિના પહેલાં જ આવેલી હૈયા પર સહુ ઓળઘોળ હતાં. ભણવામાં કે કોઈ અન્ય પ્રવૃત્તિમાં શાળાનું પ્રતિનિધિત્વ કરવાનું હોય તો હૈયાની પસંદગી પહેલી થતી. એનો ખર્ચ પણ શાળા ભોગવતી. હૈયા ખૂબ જ નમ્રતાથી બધાં સાથે વર્તતી. બધે જીતતી એવું નહીં,કદી હારતી પણ. એને બહુ ફેર ન પડતો પણ કોઈ ઇનામમાં રકમ મળે તો ઘરે કઈ દોડતી પપ્પાના હાથમાં મૂકતી.

હૈયાના પરિવારની આર્થિક પરિસ્થિતિ બહુ સારી નહોતી. એના પપ્પાની સારી નોકરી હતી પણ અચાનક પેરેલીસિસનો હુમલો થતાં નોકરી છોડવી પડી. રહેવા મળેલું ક્વાર્ટર પણ છોડવું પડ્યું. સગાના ખાલી પડેલા મકાનમાં નજીવા ભાડેથી રહેવા આવ્યા. સ્કૂલ બદલવી પડી પણ હૈયાના પપ્પાની જીદ હતી કે ગમે તે થાય,એકની એક દીકરીને સારી સ્કૂલમાં ભણાવવી.

મમ્મીનું ભણતર ઓછું પણ આવડત વધું હતી. ઘરે પતિની સેવા અને અન્ય કામ પણ કરી બે છેડા ભેગા કરતી. દીકરી ભણીગણી એની જિંદગી બનાવે એજ એઓની અભ્યર્થના હતી.

આ તરફ રમ્યાની હતાશા વધતી ગઈ. મમ્મીપપ્પા એને સમજાવતા પણ એ નોર્મલ હોવાનો દેખાવ કરતી. આખરે એક દિવસ વાર્ષિક ઉત્સવ વખતે હૈયાના પહેરવેશના વખાણ સાંભળી એનાથી ન રહેવાયું.બધાંની હાજરીમાં હૈયાઆગ ઓકતી હૈયા સામે ધસી કે,”આજે તો હું..” ને તરત જ હૈયાનું નામ મંચ પરથી ઘોષિત થયું. શ્રેષ્ઠ વિદ્યાર્થીની ટ્રોફી સ્વીકારી પ્રતિભાવમાં હૈયાએ અન્ય સાથે રમ્યાનો ખાસ આભાર માન્યો.

“રમ્યા, મારી ખાસ સહેલી તારા કારણે જ અહીં આવી ત્યારે નવા વાતાવરણમાં હું પ્રિય થઈ. તારા ઘરે મારી મમ્મી રસોઈકામ કરે છે. ત્યાંથી તારા જ નહીં વપરાતા ડ્રેસ કે વધેલું ખાવાનું પણ મળતું. એને જ નવીન રીતે મારી મમ્મી રીપેર કરી શણગારી મને આપતી. તે દિવસે બધાને ભાવેલા મુઠીયા તને નહીં ભાવેલા શાકના અને હાંડવો તારે ઘરે બનતાં ઘીના બગરુંના મોણનો હતો. અને આજનો આ યુનિક ડ્રેસ પણ તારો જ છે તને યાદ પણ નહીં હોય એવા ત્રણ કપડાંનું કોમ્બિનેશન કરી ઉપર ભરતકામ કર્યું છે. અને હા ખાસ વાત તો રહી જ ગઈ દોસ્ત. તે દિવસની વકૃત્ત્વ સ્પર્ધામાં પણ મને આ કપડાને ફરતે વીંટાળેલું એક પેપર પાનું હતું. એમાંથી જ મને મજાનો વિષય મળી ગયો. તો એ સ્પર્ધા માટે મળેલી આ ટ્રોફી

તને અને તારી અને મારી મમ્મી માટે …આવ દોસ્ત..

યામિની વ્યાસ

આકાશે પ્રતિબિંબ/યામિની વ્યાસ

આકાશે પ્રતિબિંબ

“આટલી મોડી રાત્રે આકાશમાં શું જુએ છે, પર્ણા?”

“જો જલદી જો બિલ્વ, પેલો ખરતો તારો, જલદી કંઈક માંગ.”

“એમ? માંગુ તો કેટલા વખતમાં ફળે?”

“અં… એકાદ મહિનામાં.”

“તું જે ઈચ્છે તે મારી ઇચ્છા,બોલ તેં શું માગ્યું?”

“લુચ્ચા, તને ખબર છે હું તારા માટે જ માંગીશ એટલે… નહીં કહું જા.”

રિસાતી પર્ણાનો હાથ પકડી ખેંચતા બિલ્વ હસી પડ્યો, “ખરતા તારા ઈચ્છાઓ પૂરી કરવામાં એટલા જ એક્સપર્ટ હોય તો તો એ ખરે જ નહીંને? પોતાને માટે જ ન માગી લે આખું આકાશ?”

“ઓહો! જા, તને તો કંઈ કહેવા જેવું જ નથી. તું ઊંઘી જા. મારે તો બીજા તારા જોવા છે.”

“ચાલ ગાંડી, એ બીજા માટે રહેવા દે. મારો તો ઝગમગતો તારલો સામે જ છે.” બિલ્વે એને પ્રેમથી ઊંચકી બેડરૂમની બારીનો પડદો બંધ કર્યો.

હોસ્પિટલના રૂમમાં બારીનો પડદો બંધ કરવા ગયેલી પર્ણાએ ભૂતકાળ બની ગયેલું આ મનગમતું દૃશ્ય અનુભવ્યું. આમેય હોસ્પિટલની રાત સૂમસામ ભેંકાર લાગતી હોય છે. બધી જ રૂમ ચપોચપ ગોઠવાયેલ પત્તા જેવી. એ પત્તા ક્યારે બાજી જીતી જાય કે હારી જાય, કહેવાય નહીં.

જીવનમાં સતત હારતી પર્ણાની જીત એક લાંબી કાળી રાત્રીના નાનકડા નાજુક સપના જેવી જ હતી. એમાં એ માંડ મન ભરીને જીવવાનો આનંદ માણે એ પહેલાં જ તડાક દઈ તૂટી જતું. ફરી રાતનો અંધાર.

જન્મતાની સાથે જ માને ગુમાવી ચૂકેલી પર્ણા માટે અંદર અંદર થતી ગુસપુસમાં કોઈના મુખે અપશુકનિયાળ શબ્દ સાંભળતા જ એના પપ્પાએ કોઈની પણ સહાય વગર એકલા હાથે એને ઉછેરવાનો નિર્ણય કરી લીધો. ટૂંકી આવકમાં પણ એના પપ્પા એને હથેળીમાં રાખતા. થોડી સમજણ આવતા જ એના પપ્પાએ ચાંદ, તારા, આકાશ, વરસાદ ને દરિયાની લહેરો સાથે પરિચય કરાવી સુંદર દુનિયાનો અહેસાસ કરાવ્યો હતો. એમની સાથેનું છ વર્ષનું જીવન જીવનનો યાદગાર ટુકડો હતો. આટલી નાની ઉંમરમાં અચાનક અકસ્માતમાં એણે વ્હાલા પપ્પાને ગુમાવ્યા પછી તો એના પર ખરેખર અપશુકનિયાળનું લેબલ લાગ્યું. મિલકતમાં ખાસ કશું નહીં પણ એ પપ્પા સાથે રહેતી એ મકાનની વારસદાર હોવાને લીધે કાકાકાકી એને લઈ ગયા ને ફરી એની કાળીડિબાંગ રાત શરૂ થઈ. નાના હાથોની સવાર ઘરના કામ અને સાંજ કાકાકાકીના પગ દબાવવામાં પડતી. એવામાં દૂર દેખાતા સૂર્યોદય કે સૂર્યાસ્ત જોવામાં સમય બગાડતી તો ધોલધપાટ પણ થતી. વચ્ચેનો શાળાનો સમય એને ખૂબ ગમતો. ભણવામાં ખોવાઈ જતી. ભણવામાં આવતાં ઝરણાં, નદી, પર્વત, ખેતરો કે ભવ્ય કિલ્લાઓ પાસે જતાં એને વર્ગખંડની દીવાલો નડતી નહીં. ઈતિહાસના યુદ્ધોની એને નવાઈ ન લાગતી.સખત કામથી છોલાયેલી એની આંગળીઓ ચિત્રકામ આબેહૂબ કરતી.બધું ગમતું પણ ગણિત અઘરું લાગતું. એ છેક સુધી જીવનના ગણિતમાં પણ અટવાતી રહી.

કાકાના છોકરાછોકરીને જન્મદિવસે ભેટ મળતી. પર્ણાનો જન્મદિન તો આમેય કોઈ ઉજવવાનું નહોતું. એ દિવસે પોતાની દેરાણી ગુમાવવાનો રંજ બસ એ એક દિવસે કાકીના બબડાટમાં આવી જતો. ભણી રહી ને નોકરી કરવાની ફરજ પાડવામાં આવી. વળી ખાસ જરૂર છે કહી બનાવટી હેત વરસાવી પર્ણાના પપ્પાનું ઘર પણ એની સહી લઈ વેચી દીધું. એમાંથી કાકાની દીકરી માટે ઘરેણાં પણ ખરીદાયાં. હવે એ બધું સમજતી હતી પણ મન પર ન લેતી. એ સિવાય એને ઘણાં કામ હતાં. ખરા રત્ન જેવાં ચાંદતારા આકાશમાં જોવાના ને એમાં ખોવાઈ જવાના. નોકરીના લંચટાઈમમાંમાં જમવાને બદલે આકાશ જોવા જતી.ભૂરાં આકાશ સાથે વાતો કરતી પર્ણા લીલીછમ બની જતી. સાથી કર્મચારીઓ એને ધૂની માનતા. પણ વિદેશથી ભણીને આવેલા બોસના દીકરાને એનામાં રસ પડ્યો.પહેલી જ વાર જોઈ ત્યારે નવાઈથી પૂછેલું. “એક્સક્યુઝ મી, ઉપર શું જુઓ છો?”

એણે નજર હટાવ્યા વગર જવાબ આપેલો, “મારું પ્રતિબિંબ!”

“આકાશ આયનો છે?”

“હા.”

“તમારું નામ?”

એક ઝાટકે ફરીને અનાયાસે જ એ રૂપાળા યુવાનની આંખોમાં જોતી રહી. ભોજન વિરામ પછી નવા બોસ તરીકે બિલ્વની ઓળખાણ કરાવવામાં આવી ત્યારે ક્ષોભ અનુભવી રહી. થોડા જ વખતમાં બિલ્વએ પર્ણાને અને પોતાને ઘરે પોતાની પસંદગી જણાવી ત્યારે બધાં સખત વિરોધમાં હતાં. ખુદ પર્ણા પણ તૈયાર નહોતી. બિલ્વ સાથે પરણાવવા મોટા ઘરની બિઝનેસમેનોની છોકરીઓની લાઇન લાગેલી હતી. એ મૂકીને ગરીબ ઘરની સામાન્ય છોકરીને તો કોઈ આમેય ન સ્વીકારે, છતાં મક્કમ બિલ્વએ પર્ણાને પૂછી જોયું, “તમને કોઈ વાંધો નથીને?”

“ના સર, કાળી રાતમાં વધારે પડતું અજવાળું હું સહી ન શકું. મારા જીવનમાં ખુશી એક નાના ટુકડા જેવડી જ હોય છે.” એ દોડી ગઈ પણ બિલ્વએ એને સમજાવી. કાકીએ તો એને અપશુકનિયાળ કહી પોતાની દીકરી માટે વાત કરી જોઈ. બિલ્વ અડગ હતો. બધાંની વિરુદ્ધ જઈ લગ્ન કર્યાં. ઝૂંપડીમાંથી મહેલમાં આવી ચઢેલી પર્ણાની સહુ કોઈ અદેખાઈ કરતું. સુંદર, વિવેકી, નમ્ર, ડાહી પર્ણાએ સહુના દિલ જીતવા ખૂબ પ્રયત્નો કર્યા. હવે નોકરી પર નહોતું જવાનું પણ એ ઘરમાં કંઈ ને કંઈ કામ કરતી. જોકે એ મોટા ઘરની બધી આંખોમાંથી અમીર ગરીબનો ભેદ ન ભૂંસી શકી. અહીં પણ બિલ્વની ગેરહાજરીમાં મહેણાંટોણાં ચાલુ હતાં. વૈભવી ઠાઠમાં પાર્ટી, પાર્લર ને કિટીમાં રચીપચી રહેતી સાસુ કે જેઠાણી ઉપર ઉપરથી દેખાડો કરતી પણ અંદરોઅંદર એકબીજાની ભારે કુથલી કરતી. પર્ણા ટેવાયેલી તો હતી પણ એને થતું કાકી તરફથી મળતો ખુલ્લેઆમ બડબડાટ વધુ સારો હતો. સીધી સાદી પર્ણા બિલ્વને કશી ફરિયાદ કરતી નહીં. બિલ્વ એને જીવથી પણ વધારે ખરા હૃદયથી ચાહતો. પછી શું જોઈએ?

બિલ્વએ તો સાચે જ એની જીવન નૌકાનું હલેસું ભરપૂર આનંદના વહેણ તરફ ફેરવ્યું હતું. ખળખળતા ઝરણાં જેવી સ્વચ્છ સાદગી અને સચ્ચાઈ બિલ્વને વધુ આકર્ષતી. હનીમૂન પછી પણ બિઝનેસની નાની નાની ટૂરમાં એ સાથે જતી. હવે એનું આકાશ બિલ્વ જ હતો. બિલ્વને ક્યાંક વધારે દિવસ જવાનું હોય ત્યારે આવવાના દિવસે એણે બિલ્વ માટે કોઈ સરપ્રાઈઝ તૈયાર રાખી જ હોય. આ વખતે તો એની પાસે મોટી ખુશખબર હતી. એ સાંભળતાં જ બિલ્વ ધોધમાર વહાલ વરસાવી બાથ ભરી લેશે એવી એને પાકી ખાતરી હતી.

બિલ્વના ‘બસ આવું છું’ના ફોન પછી તો એણે માંડ ધીરજ રાખી. પણ એ ન આવ્યો. એના મૃત્યુના સમાચારે એ તૂટી પડી. સખત દુ:ખ સહન કરનારી પર્ણા જીવતે જીવ મરણતોલ થઈ ગઈ. આ આઘાતના થોડા દિવસો પછી બધાં પોતાની રીતે જીવવાં લાગ્યાં. પર્ણાને કાયમ માટે પિયર મોકલી દેવાની વાતો પણ ચાલી.ને એને સારા દિવસો રહ્યાના સમાચારથી તો બધાંને વળી જુદો જ આઘાત લાગ્યો.

કાકાકાકી તો એને દિલાસો આપવાને બદલે, ‘અપશુકનિયાળ તો પહેલેથી જ છે’ એમ સાબિત કરી સાથે લઈ જવાની ના કહી ગયાં. ધીમે ધીમે બિલ્વ વગર ઘર, ઓફિસ એની ઘરેડમાં ચાલવા શરૂ થયાં. એક અટકી ગઈ માત્ર પર્ણા. બિલ્વની મિલકતોના દસ્તાવેજો તપાસાયા ત્યારે સાસરિયાઓને ન ધારેલો મોટો આઘાત લાગ્યો. બિલ્વએ પોતે લીધેલો ‘આકાશે પ્રતિબિંબ’ નામનો એક ભવ્ય બંગલો અને પ્રોપર્ટીનો પોતાનો હિસ્સો પર્ણાના નામે કર્યો હતો. એ જાણીને બધાં કમને પર્ણા તરફ ઝૂકવાં લાગ્યાં. અમારી દીકરી તો ગાય જેવી કહી કાકાકાકી પણ લઈ જવા આવી ગયાં. ઘણાં સગાઓએ પોતાના દીકરા સાથે ફરી પરણાવવાની તૈયારી પણ બતાવી. બિલ્વના નાના ભાઈ સાથે પરણાવવાની વાત પણ વિચારાઈ. સૌ ગમે તે રીતે પર્ણા પાસેથી પ્રોપર્ટી મેળવી લેવાની તૈયારીમાં હતા.

પર્ણા હજુ બિલ્વના મૃત્યુને સ્વીકારી નહોતી શકતી. એકવાર તો અશક્તિને કારણે બેહોશ થઈ ગઈ. ડૉકટરે પ્રસુતિ સુધી કોઈપણ સ્ટ્રેસ આપવાની ના કહી. બધાં ધીરજપૂર્વક એજ રાહ જોતાં હતાં.પૂરા મહિને બિલ્વ જેવી જ દેખાતી બાપમુખી દીકરી જન્મી. પર્ણાએ એને મન ભરીને નિહાળી.એને છાતીએ વળગાડી આકાશ તરફ જોતા જાણે બિલ્વ સાથે વાતે વળગી.

નરમ પર્ણા પેપર પર સહી કરી દેશે એવી બધાંને તો શું ખુદ પર્ણાને પણ ખાતરી હતી. બીજે દિવસે સવારે વધાઈ આપવા બધાં મીઠાઈ, બુકે, ગિફ્ટ લઈ હોસ્પિટલે આવ્યાં. મીઠી મીઠી વાતો કરી દીકરીનું નામ શું પાડશું એ ચર્ચા કરી. બિલ્વને યાદ કરી આંખો ભીંજવી પર્ણાને પેપર્સ આપ્યા. પર્ણાએ એક જ ઝાટકે પેન હાથમાં લીધી ને પેપરને ખૂણે લખ્યું.

“શૈવી” બિલ્વપર્ણાની દીકરી.

અમારું નવું સરનામું

‘આકાશે પ્રતિબિંબ’

— યામિની વ્યાસ

રાહ જોતા પત્રો/ યામિની વ્યાસ

રાહ જોતા પત્રો

“આહાહા, તૂટી પડ્યો. માટી મહેકી ઊઠી. હવે જો ગરમાગરમ ચા મળી જાય તો!”

“આ લ્યો ચા”

“અરે વાહ! આનું નામ જલસા કહેવાય. મન થયું ને હાજર. તેં બનાવી? આ વરસાદમાં કેટલા દા’ડે તારા હાથની ચા પીવા મળશે.”

“ના, શર્વરીએ બનાવી. ગાળી કે તરત જ લઈ આવી. આદુ ફુદીનો છે જ. સરસ બની છે. હું જાણું કે તમને આવી ફફળતી જ જોઈએ.”

“હા, સાચે જ. વરાળ નીકળતી ચાની મહેક ને એમાં ભળી જતી ભીની માટીની મહેકથી તાજગી આવી જાય.”

“સારું, હવે ઊભા થાઓ. એ શું નાના છોકરાની જેમ અહીં બેસી રહ્યા છો? આ ત્રાંસો વરસાદ સીધો ઘરમાં આવે છે. શરદી થઈ જશે. જુઓ તમારું છાપું પણ ભીનું થઈ ગયું.”

“ઘરડાં થયાં તો શું થયું સુરેખા, વરસાદ તો કોઈને પણ ગાંડા કરે.”

“ચાલો, હવે નથી સારા લાગતા.”

સુરેખાબાનો મીઠો લહેકો સાંભળી પ્રભાકરદાદા અંદર આવ્યા પણ એ પહેલાં ચા તો ઓટલે બેસીને જ પીધી. ઉદાહરણ આપી શકાય એવું નદી માફક વહેતું સુરેખાબા અને પ્રભાકરદાદાનું લગભગ પચાસ પાસે પહોંચેલું નિર્મળ દાંપત્યજીવન. જે ઊજવવા દીકરી અને દીકરાનો પરિવાર થનગનતો હતો.

આટલાં વર્ષોમાં બંને વચ્ચે મતભેદ કે ઝગડા થતા જ નહીં એવું તો નહીં પણ એનું આયુષ્ય બહુ ટૂંકું રહેતું. કોઈ પણ સમસ્યાનું નિવારણ ઝડપથી આવતું. એમની પોતાની કોર્ટમાં જ કેસ ચાલતો. ફરિયાદી, આરોપી, વકીલ કે જજ એઓ પોતે જ. ફટાફટ નિકાલ. એટલે કોઈ પણ કેસની ફાઈલ માદરપાટમાં ગૂંચળું વળી મનને માળિયે રહેતી નહીં. બંનેના મન સ્વસ્થ રહેતાં સાથે તન પણ એવું જ જાળવ્યું હતું. આખું જીવન મહેનત અને કરકસર કરીને દીકરા દીકરીને યોગ્ય શિક્ષણ, સંસ્કાર આપી કાબેલ બનાવ્યાં હતાં. સુપાત્ર સાથે પરણાવ્યાં હતાં. એમનાં બાળકોનેય એઓ મદદરૂપ થતાં. નિરપેક્ષ વાત્સલ્ય ઠાલવતાં. મૂકવા લેવા જવું કે મનગમતો નાસ્તો બનાવવો. એઓ સાથે રમવું કે એમને રમાડવાં. હોમવર્કમાં મદદ કરવી. રાત પડે કે નવી વાર્તા તૈયાર જ હોય. પોતાનું આરોગ્ય સાચવવાનો પણ એક હેતુ કે બને ત્યાં સુધી કોઈને ભારે ન પડાય.

એઓનું તાદામ્ય કોશે કોશમાં હતું. એકબીજાને સાચવી લેતાં.પીઢ થતાં પરસ્પરની સમજણના ક્ષેત્રફળનો વ્યાપ પણ અમાપ હતો. ક્યારેક હીંચકે બેસી યુવાનીના મોહક મુલકમાં લટાર મારતાં. એઓએ તે વખતે લખેલાં પમરાટ પ્રસરાવતા પ્રણયપત્રો પતરાની પેટીમાં પ્રાણની પેઠે સાચવ્યા હતા. એમને એકાંતમાં એક દિવસ વાંચવા હતા આજ હિંચકા પર અને એ સમય ખંડમાં પુનઃ જીવી લેવું હતું. પણ એવું આ હીંચકે રોમાંચક એકાંત લાવવું ક્યાંથી? સતત ગમતીલાઓ જ ચોપાસ હતાં પણ આને માટે તો એ બે જ હોવા જોઈએ. બહુ દોડ્યા જીવનપર્યંત હવે બંનેના સાથને હાશ માણવી ગમે જ ગમે. નક્કી કર્યું એનિવર્સરીએ સમય કાઢી વાંચીશું.

એ દિવસને નજીક આવતા શું વાર? પણ ઘરે તો સવારથી ધમાલ ચાલી. ઘર પરિવાર સગાસંબંધીઓએ સરપ્રાઈઝ આપવાના હેતુથી પ્રસંગ છુપાવ્યો હતો. વાજતે ગાજતે ઘર ભરાઈ ગયું. આમેય વેકેશનનો સમય હતો. દરેકના ચહેરાની ખુશીઓ છલકાતી હતી. પુન: લગ્નની જેમ દાદા-બાને શણગારી ફેરા ફરાવી આનંદ માણ્યો. અઢળક ફોટા પડ્યા. મનભાવન ભોજન સમારંભ ગોઠવાયો. દાદા-બાને પણ નવલી ઉજવણી ગમી.અંતે સહુ થાક્યાં. શહેરમાં રહેતા મહેમાનો ગયા. દૂરથી આવેલા સહુ બીજે દિવસે ગયા. દીકરીનો પરિવાર વેકેશન હોવાથી અઠવાડિયું રોકાયા. દાદા-બાને હીંચકે બેસી એકાંતમાં પત્ર વાંચવાનો અવસર ન મળ્યો. પણ હવે મળવાનો હતો. વેકેશન પૂરું થઈ જાય એ પહેલાં દીકરો પરિવારને લઈ ચાર દિવસ મિત્રો સાથે ફરવા જવાનો હતો. જોકે, કુશળવહુ શર્વરીએ એમને માટે ઘરે તકલીફ ન પડે એ માટે રસોઈવાળા બહેન, આખો દિવસના કામવાળા બહેન વિગેરે વ્યસ્થા કરી આપી હતી પણ ‘અમને એ વગર ફાવશે’ કહી સુરેખાબાએ ના પાડી હતી અને બાળકોને વ્હાલ કરી આવજો કહ્યું.

“સુરેખા, હવે આપણે અને આપણો હીંચકો.બપોરે જમ્યા પછી પત્રોને થોડા થોડા ચાર ભાગમાં વહેંચી ચાર દિવસ વાંચીશું.”

“આ કંઈ દવાનો ડોઝ છે કે?” બાને મશ્કરી સૂઝી.

“હા, દવા તો ખરી જને. એ ક્ષણોમાં લટાર મારી તરોતાજા થઈ જઈશું. આમ પણ એની તીવ્રતાથી રાહ જોવી એ ક્ષણો ચૌદ્હવી કા ચાંદ જેવી હોય છે. ચાલ,તું એક કામ કર. આજે મેથીના થેપલા ને ગળવાણું બનાવ. ગરમાગરમ જમીને પત્રપઠન.”

બોલી રહે ત્યાં બેલ પડ્યો.

બારણું ખોલતાંજ, “મામા, કાલે જ શર્વરીભાભી મળી ગયેલાં, તમે એકલા છો જાણ્યું એટલે ચાર દિવસ મમ્મીપપ્પા તમને કંપની આપશે. મામી રસોઈ ના કરતા સુરભી ચીકુ, પિંકુને ક્લાસમાંથી લઈને આવે છે, એ બનાવી દેશે.”

“આવો બેન, સારું થયું….

યામિની વ્યાસ

કોઈ નહીં બસ તારી તોલે/યામિની વ્યાસ

કોઈ નહીં બસ તારી તોલે

“નભ પ્લીઝ, આ સેફ્ટીપિન લગાવી આપને. કાલે પેલું કબાટ ખસેડેલું તે ખભો દુઃખે છે.”

“તું કંઈ ને કંઈ કારભાર કરતી જ રહે છે. શું જરૂર હતી એ ખસેડવાની?”

“અરે મારું પેઈન્ટિંગ બ્રશ ખોવાયેલું. શોધીશોધીને મરી ગઈ ને ભાઈ તો છુપાયા હતા છેક કબાટની પાછળ.”

“તને કેટલી વાર કહ્યું, બધું ઠેકાણે મૂક પણ સાંભળે તોને?”

“ઓ પરફેક્ટ પતિ! લે પિન, જલદી કર.”

“નદ્યા, સાડી શું કામ પહેરી? જિન્સ પહેરી લે. આરામ રહેશે. યાર, રવિવાર છે, ફિલ્મ જોઈને વિવેકના ફાર્મ પર જમવા જઈશું ને સાંજ સુધી ત્યાં જ હોઈશું. બધાં એ રીતે જ આવશે.”

“ઓકે બાબા, પણ પહેરાઈ ગઈ, હવે ન બદલાય. ઈસ્ત્રીવાળી હતી. ફરી આવી ગડી નહીં વળે. ને પછી મારું સાડીનું ખાનું અસ્તવ્યસ્ત લાગે તો કહેતો નહીં. બાય ધ વે, કેવી લાગે છે સાડી?”

“સાડી તો સારી જ છેને! લાવ પિન. આ લટકતા છેડા પરને?”

“હા, સિંગલ પલ્લું છે, પાછો વગાડી ન દેતો.”

નદ્યાને ખબર હતી કે નભને ખભા પર એકસરખી ચપોચપ પાટલી ગોઠવેલી એરહોસ્ટેસ પહેરે એવી સ્ટાઇલ ગમતી એટલે કંઈ કહેશે તો ખરો પરંતુ મોડું થઈ જાય એટલે એ વિશેષ ટિપ્પણીમાં પડ્યો નહીં. નદ્યાને સાડીનો ખુલ્લો લહેરાતો છેડો ગમતો.

આજે તો એ ખરેખર ખળખળ વહેતી નદી જેવી જ સુંદર લાગતી હતી. આસમાની સ્લીવલેસ બ્લાઉઝ સાથે પહેરેલી એ જ રંગની સાડી, એમાં નાની નાની નૌકાઓ એણે જાતે પેઇન્ટ કરી હતી. ગળામાં નાજુક મોતીની માળા ને કાનમાં મોતીના કર્ણફૂલ. સીધા લાંબા વાળ પીઠ પર લહેરાતા હતા. એની પાસે પર્સને બદલે ગૂંથેલો આકર્ષક બટવો રહેતો. અરે, આ બટવાએ જ બંનેને મેળવેલા.

એક જ બસમાં એક જ સીટ પર બંને સહપ્રવાસી હતાં. બોલકી નદ્યા વર્ષોથી દોસ્તી હોય એમ ઊછળતી કૂદતી કંઈકેટલુંય બોલી ગઈ પણ નભ તો વરસવું જ ન હોય એમ માંડ મોઢું ખોલે. ઊતરવાનું સ્થળ આવતા નદ્યા તો થનગનતા જળપ્રવાહ માફક ઊતરીને દોડી ગઈ સહેલીના લગ્નપ્રસંગમાં.

“લે, તારા માટે મનગમતી ગિફ્ટ લાવી છું.” બોલતા જ બટવો નથીનું ભાન થયું. હાંફળીફાફળી થઈ બસસ્ટેન્ડ તરફ દોડવા પગ ઉપાડે ત્યાંજ બટવો ઝુલાવતો નભ સામે મળ્યો. એને અને સહુને હાશ થઈ. નભ સહેલીનો સગો હતો એ પછી જાણ થઈ.

કોઈના લગ્નમાં જ કોઈના લગ્ન નક્કી થવાના એંધાણ શરૂ થઈ જતા હોય એમ જ થયું. સાવ વિરોધી સ્વાભાવ, શોખ, વર્તન, સમજણ, આદત ધરાવતાં નદ્યા અને નભ બે વિરુદ્ધ ધ્રુવની જેમ અદ્ભુત રીતે આકર્ષાયાં. વડીલોને વાંધો નહોતો પણ ઉતાવળ ન કરવાની સલાહ આપી. થોડો સમય ચેટિંગ-ડેટિંગ કર્યું. પછી એકબીજા સાથે તો ઠીક પણ એકબીજા વગર નહીં રહી શકે એવી પાક્કી ખાતરી થતાં બંનેએ વડીલોને જણાવ્યું. હવે વડીલો જન્માક્ષર મેળવવા જતાં હતાં ત્યાં નભે નદ્યાને પૂછ્યું “ન મળ્યા તો?”

“મનાક્ષર મળી ગયા પછી જન્માક્ષરનું શું કામ? “નદ્યાનો પ્રશ્ન જ જવાબ બની ગયો. આખરે બંનેએ સાથે રહેવાનું છે. થયું પણ એવું જ બીજા શહેરમાં નભને ખૂબ સરસ નોકરી મળી. નદ્યા ઘરે જ પેઈન્ટિંગ કરતી. એમાંથી પણ સારી કમાણી થતી. ખુશખુશાલ લગ્નજીવનમાં સમય જતાં થોડી તુંતુંમેંમેં શરૂ થઈ. નદ્યાને સૂર્યોદય વખતે ચાલવા જવાનું ગમે, નભને સૂર્યાસ્ત સમયે રખડવું ગમે. સ્વાદમાં પણ નદ્યાને તીખું તમતમતું ભાવે જ્યારે નભને ગળ્યું ભાવે. નદ્યાને રોકેટની જેમ ગાડી ચલાવવી ગમે જ્યારે નભને ધીમી ગતિએ. પુસ્તકો કે સંગીતની પસંદગી પણ બંનેની અલગ અલગ. ઘરે પણ ફિલ્મ જોવી હોય તો એકને બીજી ભાષાનું તો બીજાને વળી બીજીનું જોવું હોય. આ લડાઈને અંતે બંનેની સુલેહથી સબટાઈટલવાળી ફિલ્મ પસંદ થતી. પછી તો બંનેએ ફરિયાદ કે લડાઈ માટેનો એક કલાક નક્કી કર્યો. અને બાકીના કલાકો પ્રેમના. સારું એ થતું કે, એમાં તેઓ મુંગા થઈ જતાં અને બંનેના હૃદય બોલતાં. એ રીતે સરસ ફાવી ગયું હતું પણ નદ્યાને નડતી નભની અતિ ચોકસાઈ અને નભને નડતી નદ્યાની મૂડ મુજબની અસ્તવ્યસ્તતા. નભ સવારે એનું વોલેટ, પેન, ચાવી, ચશ્માં, રૂમાલ વગેરે તૈયાર કરે એ ચોક્કસ ક્રોનોલોજીમાં હોય. એનો વોર્ડરોબ એકદમ વ્યવસ્થિત હોય. પુસ્તકો કે કપડાં ચોક્કસ રીતે જ મૂક્યા હોય. એણે પાર્ક કરેલી ગાડી અમુક એંગલમાં જ હોય અને બધું કામ સમયસર હોય. જ્યારે નદ્યાને કોઈ કલ્પના આવે, મૂડ આવે તો સત્તર કામ મૂકી ખાધાપીધા વગર ચિત્રમાં ખોવાઈ જાય, મચી પડે. કોઈવાર ગાલ પર, કપડાં પર, વાળ પર લાગેલા રંગો સાંજ સુધી એમ જ રહે. જોકે, સંતોષપૂર્ણ ચિત્ર પૂરું થયાં પછી બધું સરસ રીતે સાફ પણ કરે. નભ ઘણું નભાવતો અને નદ્યાને બધું ગોઠવામાં મદદ પણ કરતો.

એકવાર કપડાં ગોઠવવા નદ્યાના કબાટનું ખાનું ખોલ્યું તો કપડાના ડૂચા સાથે ઠેરઠેર બંગડીઓ વેરાઈ, ઝૂમખાં ઊછળી પડ્યાં ને કૂદી પડેલા નેકપિસ કે ઊડી પડેલા બટરફલાયમાં એ જ અટવાઈ ગયો. સહજ બૂમ પડાઈ ગઈ. “નદ્યા, પ્લીઝ રોજનું અને ઓછું વપરાતું હોય એ જુદું જુદું ગોઠવને. જોઈએ તો બીજું નાનું કબાટ લઈ આવીશું.”

નદ્યાને ખરેખર ગ્લાનિ થઈ. નભને બીજે દિવસે વહેલી સવારે પ્રેઝન્ટેશન હતું. બધું તૈયાર કરી વહેલો સૂઈ ગયો. પછી આખી રાત જાગી નદ્યાએ પોતાની ચીજવસ્તુઓ છૂટી પાડી અલગ અલગ જગ્યા શોધી એકદમ વ્યવસ્થિત ગોઠવી અને આવું કાયમ રાખશે એવું મનોમન નક્કી કર્યું. સવારે નભને સરપ્રાઇઝ આપવા એની આગળપાછળ રહી પણ નભની ઉતાવળ જોઈ સાંજે જણાવવાનું નક્કી રાખ્યું અને શુભેચ્છાઓ પાઠવી.

નભ એની આદત મુજબ થોડો વહેલો પહોંચ્યો.તૈયાર થઈ મહામહેનતે તૈયાર કરેલું પ્રેઝન્ટેશન એકવાર ફરી જોઈ જવા ટેબલ પર ગયો. બેગ ખોલતાં જ આભો બની ગયો. બેગમાં એકદમ વ્યવસ્થિત રીતે લેબલ કરીને અલગ અલગ પ્લાસ્ટિક કવરમાં રૂમાલ, ઘરેણાઓ, મેકઅપ કીટ, હેર પિન, ટિશૂપેક, હેરબેન્ડ, બટરફ્લાય વગેરે બધું ખૂબ જ સરસ રીતે ગોઠવાયેલું હતું. ફટ બેગ બંધ કરી પોતાના પ્રેઝન્ટેશનનો વારો પાછળ કરવાની વિનંતી કરી ગાડી ભગાવી.

“હે ભગવાન! પ્રેઝન્ટેશનના ઉત્સાહમાં લેપટોપની જૂની બેગ બદલી નવીમાં તૈયાર કર્યું ને હું જ ભૂલી ગયો?”

— યામિની વ્યાસ

મળ્યું’તું જેવું, એવું જ પરત/ યામિની વ્યાસ

મળ્યું’તું જેવું, એવું જ પરત

“આ શું કર્યું હેમી? બધાં ફૂલ કેમ તોડ્યાં?” જેટલાં દેખાયાં એટલાં ફૂલો તોડી હેમી છાબડી ભરી લાવી.

“બા તમને પૂજા માટે જોઈએને.”

“અરે! પાંચ છ ફૂલો બહુ થઈ ગયાં. ને આ તો રીંગણીનું ફૂલ? દાદા જાણશે તો બહુ વઢશે.”

“ના વઢે, તેઓ ચાલીને આવે તે પહેલાં તો હું મા સાથે જતી રહીશ. બા, તમે મારું નામ આપી દેજો એટલે તમને નહીં વઢે. તમને ગજરો બનાવી આપું?”

“ના હવે, ધોળા વાળમાં ક્યાં નાખું? ચાલ, ભગવાન માટે હાર બનાવી દે.”

ને સોય દોરો લઈ કંઈક ગાતી ગાતી હેમી હાર બનાવતી.

નયનાબાને ઘરે લીલા કામ કરવા સવારે વહેલી આવતી. લીલા ના પાડે તો પણ સાથે હેમી અચૂક આવતી. એ પણ વહેલી ઊઠી નાહી ધોઈ મા પાસે બે ચોટલા વળાવી તૈયાર થઈને આવતી. માને નાનાં વાસણ ધોવામાં કે આંગણું વાળવામાં મદદ કરતી. કોઈપણ કામ મગ્ન થઈ ગાતી ગાતી કરતી ને વાળ્યાં પછી એક પણ પાંદડું ઊડીને આવે તો એનું આવી જ બને. માની જેમ કામની ઝડપ પણ વધારે. અડધો કલાકમાં તો કામ પતાવી નીકળી જાય મા દીકરી. લીલા બીજા ઘરે કામ કરવા જાય અને એ દોડતી ઘરે જાય. નયનબાએ ચા સાથે કંઈક ખાવાનું ખવડાવ્યું જ હોય એટલે દફતર લઈ નિશાળે જવા ભાગે.

ફરી બીજે દિવસે સવાર સવારમાં ટકચક ટકચક કરતી હાજર. કોઈકે આપેલી જૂની હીલવાળી ચપ્પલની એક હીલ તૂટી ગઈ હતી. પથ્થરથી ખીલી ઠોકી માંડ બેસાડી હતી પણ પછી તો તૂટીને જ રહી, છતાં બીજી હીલ રહેવા જ દીધી. એટલે ચાલે ત્યારે તાલબદ્ધ ટકચક ટકચક અને સાથે કંઠમાં કંઈ ગુંજતું જ હોય. આવતાની સાથે જ “બા, હું આવી.” બૂમ પાડે ને દાદાના નીરવ ઘરમાં એ તાર સપ્તકમાં સંભળાય.

શાંતિપ્રિય અને એકાંતપ્રિય દાદાને પહેલેથી જ અવાજ અને ગીચતા નહોતી ગમતી એટલે જ રમ્ય વાતાવરણમાં પ્રકૃતિ ધબકતી હોય ત્યાં નાનકડું ઘર લીધું હતું. જોકે, બાગ તો ગીચતાભર્યો જ બનાવ્યો હતો. જે અધધધ ફૂલોથી મઘમઘતો. થોડું લીલું શાક અને લચીલાં ફળોથી પણ મહેકતો. દાદા આખો દિવસ એની સરભરામાં જ હોય. એ જગ્યાની સવાર તો સાવ અનોખી જ. ખોબા ભરીભરીને ઝાકળનો છંટકાવ જોવા મળતો. લાલાશભર્યા સૂર્યોદય સમયે તરોતાજા આકાશના નિર્મળ રંગો છલકાતા તો કદી બહાર નજર કરો, તો બે ફૂટ દૂરનું પણ ન દેખાય એટલું ધૂમ્મસ હોય. દાદા ધ્યાનપૂર્વક એ નિહાળતા હોય ત્યારે બા કહેતા, “એક દિવસ આપણે બંને હાથ પકડી આમાં સાથે જ ઓગળી જઈશું.”

“તારી હેમીની બૂમ સાંભળી ધૂમ્મસ પણ ઊડી જશે.” દાદા ક્યારેક હસી પણ લેતા.

એમને ખાસ અવરજવર પસંદ નહોતી. મહેમાનો પણ અગાઉથી ફોન કરીને આવતા. બધું જ સમયસર, કંઈપણ હોય એમના નિત્યક્રમમાં ફેરફાર થતો નહીં. બાએ પણ લીલાનો કામ કરવાનો સમય એવો ગોઠવેલો કે દાદા સવારે ચાલવા જાય અને આવી રહે ત્યાં સુધીમાં ઘરનું કામ થઈ જાય. લીલા તો વાડામાંથી જ જતી રહેતી પણ રણક્યા વગર જાય તો હેમી શાની? બા પૂજા કરી એને કપાળે ચાંદલો કરી ધરાવેલો પ્રસાદ ફળ, સાકર કે મીઠાઈ અચૂક આપતાં. ક્યારેક દાદા મળી જતા તો દૂરથી ‘જય જય દાદા’ કહી હેમી દોડી જતી ને એના માથામાં ખોસેલા ફૂલ પર દાદાનું ધ્યાન જતું જ.

“જો નયના, આ બાગ પાછળ હું બહુ મહેનત કરું છું. મને જીવથી પણ વહાલો છે. એને આવો બોડો ન કરો.”

ને ફૂલ તોડવાનું તો હેમીનું ગમતું કામ. અરે! એક દિવસ તો બા કંઈ કામમાં પડ્યાં ત્યારે તો દેવના ફોટા સાથે બા, દાદા અને કેલેન્ડર ને અરીસા સુધ્ધાંને એ હાર પહેરાવી ગઈ. “નયના, આપણને સ્વર્ગવાસી બનાવી ગઈ તારી હેમી.” દાદા આવતાવેંત જ બોલ્યા ને એ બોલી રહે એ પહેલાં બા હસતાં હસતાં બોલ્યાં, “અરે! મહેકે છે ને આખું ઘર, એ તો જુઓ.”

બા હેમીને અનેકવાર ફૂલ ન તોડવા વિશે સમજાવતા. “બા, એ તો હું નવાં ફૂલો માટે જગ્યા કરું છું. આને હટાવું તો બીજા આવેને!” લુચ્ચું હસીને એ પતંગિયા પાછળ દોડી જતી. નયનબાને આમ પણ કોઈ સંતાન નહોતું, એટલે સ્વાભાવિક જ હેમી પ્રત્યે હેતાળ હતાં. દાદાના પેન્શનમાં ઘર બરાબર ચાલી જતું. થોડી ઘણી બચત પણ હતી.

એક દિવસ બાએ એમની લગ્નતિથિએ હેમીને ભણવાના ખર્ચ પેટે અમુક રકમ દાન આપવાની વાત દાદાને કરી. “ના નયના એટલી મમતા સારી નહીં. નાની મોટી ચીજ આપે તો વાંધો નહીં. જો હમણાં તો ઠીક, પછી આગળ વધુ ખર્ચ આવે ને એમને એની આશા જાગે. બહુ માથે ચઢાવવા નહીં. હજુ તો ચાલે છે આપણા હાથપગ, પણ પછી જો પૈસા હશે તો કોઈ સેવા કરશે.” વાત પણ વિચારવા જેવી હતી અને નયનબા ચૂપ થઈ ગયાં. જોકે, લીલા સંતોષી હતી. ક્યારેય કશું માગતી નહીં પણ નયનબા હેમી માટે વારેતહેવારે કંઈક ને કંઈક લાવી દેતાં.

આમ સરસ રીતે એમની દિનચર્યા ગોઠવાયેલી હતી. જે એક દિવસ અચાનક ખોરવાઈ. બા બાથરૂમમાં પડી ગયાં ને માથામાં વાગ્યું. હોસ્પિટલમાં દાખલ કર્યાં પણ એમણે દાદા પાસે વધુ સેવા ન કરાવી. બે દિવસમાં જ જતાં રહ્યાં. સગાઓ આવ્યાં હતાં એ પણ ગયાં. વિધિઓ પણ પૂરી થઈ ગઈ. ઘણાં સગાંસંબંધીએ સાથે આવવા કહ્યું પણ એમણે નમ્રતાપૂર્વક ના પાડી. બધું એટલું ઝડપથી થઈ ગયું કે એમના માનવામાં જ નહોતું આવતું.

હવે તેઓ ચાલવા જતા નહીં એટલે હેમી આવતી નહીં. ટિફિન બંધાવી દીધું. ખાસ વાસણ થતાં નહીં. લીલાબેન ઝડપથી કામ કરી જતાં. એક દિવસ વહેલી સવારે દાદાએ બધાં ફૂલો તોડી લીધાં. એ જોઈને હેમી દોડતી અંદર આવી ને બોલી પડી, “દાદા, મેં નથી તોડ્યાં”

“મેં પણ નથી તોડ્યાં, એ તો નવાં ફૂલો માટે જગ્યા કરી છે. તું આવ, જો બાનો ફોટો.”

હેમી બાએ ગિફ્ટ આપેલી હિલવાળી ચપ્પલ ઉતારીને અંદર ધસી આવી. બાના ફોટા પરનો હાર ખેંચી કાઢ્યો. “મરી જાય એના ફોટા પર હાર લટકાવાય. મારી બા તો જીવે છે મારા ભણતરમાં. મને ભણાવવા એમની ઘરખર્ચની બચતની રકમ સમ આપીને માને આપી ગયેલાં. માએ ના પાડી તો કહેલું, ‘હેમી ભણી રહે પછી એને કહેજો કે શક્ય હોય તો એ બીજા કોઈ એકને ભણાવે. જ્યોત જલતી રહે.’ હવે હું મળ્યું’તું જેવું બસ પરત કરવા પ્રયત્ન કરીશ. દાદા ક્યાંય અટકવું નથી. હવે તમે રોજ સવારે ચાલવા જજો ને હું બીજાં ફૂલો માટે જગ્યા કરીશ.” એ હસતી હસતી બહાર ગઈ, હીલ પહેરી ટકટક ટકટક કરતી ગઈ.

— યામિની વ્યાસ

ઉદઘાટન/યામિની વ્યાસ

સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ:પરેશ વ્યાસ

સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ: અભિધા રંગનિખાર

શબ્દ થઈ બેઠો દુર્ભેદ્ય

અર્થનો પ્રકાશ

અર્ધઝાઝેરો

ખૂંતી ન શકે આરપાર.

નવલ એ આભા-વલય

બન્યું રસનું આધાન. શબ્દ, ચિરંતન જ્યોતિસ્તંભ – ઉમાશંકર જોશી

શબ્દસંહિતા શબ્દને વધાવે છે. ક્યારેક અમે બોલચાલનાં શબ્દની વાત કરીએ છીએ. ક્યારેક કોઈ શાસ્ત્રીય શબ્દની છણાવટ કરીએ છીએ. ક્યારેક ક્યારેક તો ગાળ પણ, જો સાંપ્રત હોય તો, એની ચર્ચા કરવી જરૂરી સમજીએ છીએ. અમેરિકાનાં પ્રેસિડન્ટ જાહેરમાં એક પત્રકારને ‘સન ઓફ અ બિચ’ કહે તો અમારે એ ગાલીપ્રદાન શબ્દસમૂહનો અર્થ સમજવો પડે, સમજાવવો પડે. અનેક અર્થ થતાં હોય છે એક શબ્દનાં. સમય વીતે શબ્દ પર પણ વીતે છે, એ ઘસાય છે, તરડાય છે. કયારેક નવા અર્થનાં વાઘાં પહેરીને ફરી પાછો આવે છે એ જ શબ્દ. અર્થમાં વધઘટ થતી રહે છે. કોઈ શબ્દ ક્યારેક જૂની હજારની નોટની જેમ ચલણમાંથી ગાયબ થઈ જાય છે. કોઈ શબ્દ પોતાનો જીવવાનો અર્થ ખોઈ બેઠો છે. આવા તો અનેક શબ્દો છે. અમે ‘નાઇસ’ શબ્દ વિષે પણ લખ્યું હતું. નાઇસ એટલે સરસ, સુંદર, મનપસંદ પણ એનો મૂળ અર્થ હતો: સામાન્ય, હલકટ કે સ્વછંદી. આવું થાય એને શું કહેવાય? સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ (Semantic Bleaching)

શબ્દનું શાસ્ત્ર ‘સિમેન્ટિક’ કહેવાય છે. ગ્રીક શબ્દ ‘સેમા’ એટલે ધ્યાનપૂર્વક જોવું. ‘સિમેન્ટિકોસ’ એટલે અર્થવાળું, ખૂબ સૂચક, મહત્વનું, નોંધપાત્ર. એના પરથી ફ્રેંચ શબ્દશાસ્ત્રી માઇકલ બ્રિયલ(૧૮૩૨-૧૯૧૫)એ ફ્રેંચ શબ્દ આપ્યો: ‘સેમેન્ટિક’ અને એ પરથી ઇંગ્લિશ શબ્દ સિમેન્ટિક. ગુજરાતી લેક્સિકોન અનુસાર એનો અર્થ થાય છે: અર્થનું, શબ્દાર્થોના ફેરફારને લગતી ભાષાશાસ્ત્રની શાખા, અર્થનિર્ધારણ શાસ્ત્ર, અભિધાશાસ્ત્ર. અભિધા એટલે વાચ્યાર્થ.

અને ‘બ્લીચિંગ’ તો આપણે જાણીએ. ડાઘાં કાઢવા, રંગનો નાશ કરવો કે પછી રંગ નિખારવો તે. અહીં નિખાર એટલે ‘સૌંદર્યનાં ઉઘાડ’- એવો ય અર્થ તમે કરી શકો. જો કે અહીં નિખાર એટલે કપડાંને ખૂબ ધોઈને ખંખાળી નાખવું એવો અર્થ થાય છે. શબ્દનું જ્યારે ‘બ્લીચિંગ’ થાય ત્યારે અર્થ બદલાય છે. કોઈ પણ અવગતિયાં વ્યાકરણવેદિયાં જહાલ ભાષાશાસ્ત્રીઓ એ પ્રક્રિયાને રોકી શકતા નથી. શબ્દની સંહિતા રોજ રીવાઇઝ થતી રહે છે. અમે મવાળ છઈએ, અમે મવાળી છઈએ. મવાલી? ફારસી મૂળનો શબ્દ ‘મવાલી’ એટલે ગુંડો. પણ ‘મવાળી’ એટલે સૌમ્ય પ્રકૃતિનો, વિનીત, નરમ, મોળો! અમે ચલણી શબ્દને કોશિશપૂર્વક ખોલી આપીએ છીએ.

કોઈ પણ શબ્દ હોય એનો અર્થ તો બદલાતો રહે. દા. ત. ‘મિલ્કિંગ’ એટલે ગાયને દોહવું, પણ કોઈ છેતરીને મારી પાસે પૈસા પડાવી જાય તો એ મારું મિલ્કિંગ કહેવાય. ‘લીકર’ એટલે લીક્વીડ. કોઈ પણ પ્રવાહી પદાર્થ લીકર કહેવાય પણ હવે આ શબ્દ માત્ર કેફી પીણાં માટે જ વપરાય છે. કેફની માત્રા વધે તો એ હાર્ડ લીકર થઈ જાય. અહીં હાર્ડ એટલે પ્રવાહી ‘કઠણ’ કે ‘નક્કર’ થઈ ગયું, એવો અર્થ નથી. એ વધારે કેફી થઈ ગયું, એવી કેફિયત કહેવાય. શબ્દનો અર્થ બદલાય એવી આવી જ એક પદ્ધતિ ‘સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ’ છે. કેટલાંક શબ્દો અર્થનાં ઇન્ટેન્સિફાયર’ હોય છે. એટલે એવા શબ્દો વાક્યનાં અર્થને ઉત્કટ કરે છે, તીવ્ર કરે છે. ‘એક્સાઈટેડ’ની આગળ ‘વેરી’ લખીએ એટલે ઉત્તેજના વધી જાય. ઇંગ્લિશ શબ્દ ‘વેરી’ એટલે સાચું, યથાર્થ. પણ જ્યારે વેરી એક્સાઈટેડ કહીએ ત્યારે એ -યથાર્થ રીતે સત્ય હોય એવી ઉત્તેજના કે રોમાંચ- છે, એવો અર્થ એમાં નથી. આ ‘વેરી’ શબ્દનું બ્લીચિંગ છે. હવે તો જો કે ‘વેરી’ પણ ઓછું વપરાય છે. હવે એના સ્થાને ‘સુપર’ શબ્દ આવી ગયો. સુપર એક્સાઈટેડ કે પછી સુપર સ્માર્ટ. ચઢિયાતો સ્માર્ટ? આવા ઘણાં શબ્દોનાં મૂળ અર્થનો રંગ ઊડી ગયો છે. હવે એ શબ્દ અન્ય કોઈ શબ્દ કે કથનનાં અર્થને ઉત્કટ કરવા માટે બોલચાલમાં વપરાય છે. અમેરિકાનાં પૂર્વ પ્રેસિડન્ટ ઓબામાએ ગાયિકા ટાયલર સ્વિફ્ટને ‘પરફેકટલી નાઇસ ગર્લ’ કહી હતી. સર્વોત્તમ રીતે સુંદર છોકરી!

ઇન્ટરનેટની ભાષા જબરજસ્ત છે. બીએફ (બેસ્ટ ફ્રેન્ડ) હવે બીએફએફ (બેસ્ટ ફ્રેન્ડ ફોરએવર) થઈ ગયો છે. લાફિંગ હવે લોલ (લાફિંગ આઉટ લાઉડ) થઈ ગયું છે. ‘હેવ અ ગુડ ડે’ની શુભેચ્છા હવે ‘હેવ એ ગ્રેટ ડે’-ની શુભેચ્છામાં તબદીલ થઈ ચૂકી છે. હવે ‘હોટ’ અને ‘કૂલ’માં કોઈ ફરક જ નથી. છોકરી કેવી છે? યુવા કવિ મિલિન્દ ગઢવી કહે છે કે ગાલિબનાં શેર જેવી છોકરી! એ ગાલિબનાં શેરનું સિમેન્ટિક( કે રોમેન્ટિક!) બ્લીચિંગ છે. કવિને તો એ છોકરીનાં પાલવ પકડવાની નોકરી કરવાનાં અભરખાં છે. એ છોકરી જો માને તો..! અને આવી નોકરી હોય તો સોમવાર પણ રવિવાર લાગે. હેં ને?

સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ શબ્દનાં અર્થને ઉઘાડી આપે છે. ટીકાકારો સિમેન્ટિક બ્લીચિંગને અનિચ્છનીય ગણે છે. કેટલાંક લોકો માટે બધું ઓસમ (Awesome) છે. ઓસમ એટલે ભયાનક. પણ હવે અર્થ બદલાયો છે. ઓસમ એટલે સરસ, મજેદાર, જલસો થઈ જાય એવું. આવા લોકો માટે પ્રેમિકા ઓસમ છે, ફિલ્લમ ઓસમ છે, ખાધી તે પાઉંભાજી પણ ઓસમ છે. જ્યારે કેટલાંક માટે બધું જ હોરિબલ (Horrible) છે. હોરિબલ એટલે ભયાનક. બોસ હોરિબલ છે, સરકાર હોરિબલ છે, જોક પણ હોરિબલ છે. હોરિબલ હવે ‘ન ગમે’ એને પણ કહે છે. એક શબ્દ લિટરલી (Literally) પણ છે. લિટરલી એટલે ‘શાબ્દિક અર્થ અનુસાર’. પણ હવે એનો સાવ ઊલટો અર્થ પણ છે. કોમેડી ફિલ્મ જોઈને કોઈ કહે: આઈ લિટરલી ડાઈડ લાફિંગ. હું હસતાં હસતાં યથાર્થ રીતે મરી ગયો. અહીં મર્યો તો નથી. તો ‘શાબ્દિક અર્થ અનુસાર મરી ગયો’ એવું શા માટે કહેવું? પણ… કહે છે. સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ ઇચ્છનીય તો નથી. પણ હે પ્રિય ટીકાકારો, તમારી ઇચ્છનીયતાનું અહીં કાંઈ ઉપજે એમ નથી. દરિયાનું મોજું આવે એટલે કિનારે બનાવેલાં રેતમહેલ નાશ પામે છે. એ જ મોજું જો કે પોતાની સાથે નવી રેતી પણ લાવે છે. સિમેન્ટિક બ્લીચિંગ રોકી શકાય એમ નથી. અભિધા રંગનિખાર. એટલે જ અમને કવિ પ્રકારનાં લોકો ગમે છે. કવિલોકો અકવિ હોય એમને માટે ભાષાને સરળ કરી આપે છે. અકવિ એટલે? ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર ‘અકવિ’ એટલે અબુધ, મૂર્ખ. મૂળ તો અકવિને સમજાવું જોઈએ. કારણ કે સમજાય એ જ ભાષા છે. સમજાય તો જ ભાષા છે.

શબ્દશેષ:

“શબ્દનું પણ વજન હોય છે.” –અમેરિકન લેખક સ્ટીફન કિંગ