ગેસલાઇટિંગ:પરેશ વ્યાસ

  · 

*ગેસલાઇટિંગ: અન્યનાં મનને વશ કરવાનો પેંતરો*

તને જે સંભળાય એ તો ભ્રમ છે જરી સમજ વિચારવા તું સહેજ પણ સક્ષમ નથી ફરી સમજ -યામિની વ્યાસ

મેરિયમ વેબ્સ્ટર ડિક્સનરીએ વર્ડ ઓફ ધ યર જાહેર કરી દીધો: ‘ગેસલાઇટિંગ’ (Gaslighting). ગેસલાઇટનો અર્થ આમ તો સાવ સાદો છે. ગેસથી ચાલતી લાઇટ. સને ૧૯૩૮માં રજૂ થયેલાં એક નાટકનું શીર્ષક હતું: ગેસલાઇટિંગ. નાટકનાં કથાનકનો સમય સને ૧૮૮૦નાં લંડન શહેરનો હતો, જ્યારે ઘરમાં રાતે અજવાળું કરવા માટે ગેસલાઇટનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. વાર્તાનાં નાયક જેક અને એની પત્ની બેલા એક ફ્લેટમાં રહે. રંગીન મિજાજ જેક ગમે ત્યારે ગાયબ થઈ જાય. બેલાને કશું ય કહે નહીં કે એ ક્યાં જાય છે? શું કરે છે? બેલાની બેચેની વધતી જાય. વાત જાણે એમ હતી કે ફ્લેટની ઉપરનાં ફ્લેટમાં રહેતી એક ધનાઢ્ય મહિલાનું ખૂન થઈ ગયું હતું પણ એનાં હીરાઝવેરાત કોઈને મળ્યા નહોતા. જેક ખરેખર તો રોજ રાતે ઉપરનાં ફ્લેટમાં એ હીરાઝવેરાત શોધવા જતો. એ માટે એણે ઉપરનાં ફ્લેટમાં ગેસલાઇટ પેટાવવી પડતી. અને ત્યારે બિલ્ડિંગનાં અન્ય ફ્લેટ્સની ગેસલાઇટ ડિમ પડી જતી હતી. જેક બેલાને કહેતો રહેતો કે આ તારા મનનો વહેમ છે. લાઇટ ડિમ પડતી જ નથી અને તને જે ઉપરનાં માળિયાંમાંથી કોઈનાં પગલાંનો અવાજ સંભળાય છે, એ પણ તારા મનનો વહેમ છે. તને કોઈ માનસિક રોગ થઈ ગયો છે. પછી તો બેલાને ખરેખર એવું લાગવા માંડે છે, એ કોઈ માનસિક રોગથી પીડાય છે. આ નાટક પછી ઇંગ્લિશ ભાષામાં ‘ગેસલાઇટિંગ’ શબ્દ દાખલ થયો. એનો અર્થ- લાંબા સમય સુધી કોઈ વ્યક્તિની વિચાર પ્રક્રિયામાં ધીમે ધીમે મનોવૈજ્ઞાનિક હસ્તક્ષેપ કર્યા કરવો તે- હતો. એટલે એમ કે ગેસલાઇટિંગનો ભોગ બને એ વ્યક્તિને પછી લાગવા માંડે કે એ પોતે પોતાની રીતે વિચાર કરવા સક્ષમ જ નથી. એનાં પોતાના તો કોઈ વિચાર જ નથી. હકીકતનો કોઈ અહેસાસ એને ન રહે. ભૂતકાળને ભૂલી જવાય. સતત ગૂંચવાડો રહે. આત્મવિશ્વાસ ગાયબ થઈ જાય. ‘તું ગાંડી છે, ગાંડી છે’- એવું કોઈ કહ્યા કરે એટલે ખરેખર એ એવું માનવા લાગે કે પોતે અક્ષમ છે. માનસિક સ્થિરતા જતી રહે. ભાવાત્મક અસ્થિરતા હાવી થઈ જાય. આવું આપોઆપ ન થાય. કોઈ વ્યક્તિ ચોક્કસ રીતે એની માનસિક ક્ષમતા પર હૂમલો કરે. એ વ્યક્તિને ગેસલાઇટર કહેવાય અને એ જે કરે તે ગેસલાઇટિંગ. નાટકમાં પછી તો જેની પર શંકા છે એ જેકની પોલિસ ધરપકડ કરે તે પહેલાં એને ભાગવામાં ખુદ એની પત્ની બેલા જ મદદ કરવાનું નાટક કરે છે. એ જેકને કહે છે કે ‘હું તો આમ પણ પાગલ છું એટલે ગુનેગારની મદદગારીનો કોઈ આરોપ મારી ઉપર આવશે નહીં.’ અને પછી એ જ એનાં પતિને પોલિસમાં પકડાવી દે છે. નાટકનો ત્યાં અંત આવે છે.

‘ગેસલાઇટ’ નાટક પરથી ઇંગ્લિશ ફિલ્મ બની હતી. આ જ નામની આ જ થીમ ઉપર એક હિંદી ફિલ્મ હાલમાં બની રહી છે. સારા અલી ખાન અને વિક્રમ મેસી અભિનિત આ ફિલ્મનું શૂટિંગ મોરબીની આજુબાજુ થયું છે. ના, ઝૂલતા પૂલ પર નહીં, વાંકાનેર પેલેસમાં. તમે ય શું ઊંધા રસ્તે દોરો છો?! ગેસલાઇટિંગ એટલે અંગત લાભ માટે અન્યને ઊંધા રસ્તે દોરવું તે. ગેસલાઇટર વ્યક્તિ અન્યનો દુરુપયોગ કરવામાં માહેર છે. એ ધીર ધીરે એનાં શિકારને પોતાનાં કબજામાં લઈ લે છે. વશ કરી નાંખે છે. ચાલાકીથી, હોંશિયારીથી. આ સઘળું એક દિવસમાં થતું નથી. ધીમે ધીમે થાય છે. એટલે ગેસલાઇટિંગની ભોગ બનનાર વ્યક્તિને ખ્યાલ આવતો નથી કે એનાં વિચારોને કંટ્રોલ કરવાની રમત રમાઈ રહી છે. કોઈ પણ સંબંધમાં ગેસલાઇટિંગ થઈ શકે છે. મિત્ર વર્તુળ કે સગાસંબંધી સમેત કોઈ પણ સંબંધમાં ક્યારેક એવો શિકારી આવી જાય છે, જે આપણને ખબર ન પડે એ રીતે આપણી ઉપર હાવી થઈ જાય છે. આ ઇન્ફર્મેશન એજ (માહિતીનો યુગ) છે પણ મેરિયમ વેબ્સ્ટર ડિક્સનરી લખે છે કે આ યુગ ખરેખર તો ખોટી કે ભ્રામક માહિતી ફેલાવવાનો યુગ છે. ઇટ્સ અ ડિસ-ઇન્ફર્મેશન એજ! ખોટા સમાચાર કે કોઈ પણ ઘટના પાછળ નક્કી કોઈ કાવતરું છે- એવી દહેશત ફેલાવાય છે. પછી સોશિયલ મીડિયા ઉપર આરોપ અને પ્રતિ-આરોપનું ઘમાસાણ થઈ જાય. સ્વાભાવિક છે કે આ જે કાંઈ પણ થાય એ ગેસલાઇટરનાં પોતાના લાભ માટે જ હોય. ચૂંટણી આવે ત્યારે પોલિટિકલ ગેસલાઇટિંગ માઝા મૂકે છે. એવે ટાણે ઉગ્ર ઉદ્વેગ અને જલદ જડતા વચ્ચે સામાન્ય લોકો અટવાઈને ગેસલાઇટિંગનો ભોગ બને છે. મતોનાં વિભાજન અને આકરી સ્પર્ધા એ ચૂંટણીનાં અભિન્ન અંગ છે. મતદારોને મેનિપ્યુલેટ (manipulate) કરવામાં આવે છે. મેનિપ્યુલેટ એટલે હોંશિયારી કે ચાલાકીથી વશ કરીને કામ લેવું. મત માટે રાજકારણી કાંઈ પણ કરે. પોલિટિકલ ગેસલાઇટિંગથી લોકોને ખબર ન પડે કે સત્ય શું છે? અને ભ્રામક પ્રચાર શું છે?

હવે જે મને ગેસલાઇટિંગ કરે છે એ ખરેખર તો મને બદનામ કરે છે. જૂઠ્ઠું બોલવું એની તાસીર છે. મારા વિચાર અને મારી લાગણીની ઠેકડી એ ઊડાડે છે. એ મને વારંવાર કહે છે કે ‘શાંતિ રાખ’ અથવા ‘તું ઓવરરીએક્ટ કરે છે.’ એમ પણ કહે કે ‘તું શા માટે આટલો બધો સેન્સિટિવ છે?’ હું કાંઈ પણ પૂછું કે કહું ત્યારે મને અવળે રસ્તે વાળવાની એની કોશિશ હોય જ. ભલે એનાં શબ્દો સહાનુભૂતિસભર લાગે પણ એ જ તો એનું હથિયાર છે. એ કહે કે ‘તું તો મને જાણે છે, હું તો તારું ભલું જ વિચારું ને?’ ખોટાડો સાલો! એણે ખોટું કર્યું હોય પણ વાંક તો છેલ્લે મારો જ કાઢે. અને પછી ભૂતકાળની વાત તરોડે મરોડે જેમાં ફાયદો એનો અને મારું નુકસાન હોય. શું કરવું? દૂર જતાં રહેવું. સંપર્ક જ ન હોય તો ગેસલાઇટિંગ ન થાય. પુરાવા રાખવા. ડાયરી, ઈ-મેઈલ, ટેક્સ્ટ મેસેજ વગેરે ડીલીટ કરવા નહીં. અન્ય કોઈ વિશ્વાસુનો અભિપ્રાય લેવો. અને શક્ય હોય તો સંબંધ જ તોડી નાંખવો. કટ થાય પછી કોઈ કટ કટ જ ન રહે. કભી અલવિદા… કહી જ દેના! બેલાશક. હેં ને?

શબ્દશેષ:

“ગેસલાઇટિંગ એ માઇન્ડ કંટ્રોલ છે અને એનો ભોગ બનનાર વ્યક્તિ વાસ્તવિકતા વિષે શંકા કરવા લાગે છે.” મનોચિકિત્સક અને લેખિકા ટ્રેસી એ. મેલોન

-પરેશ વ્યાસ

કયારે પૂરૂં થશે ગીત!/~

શ્વાસ તો ખાવા દે આપણે જે

સ્થળ શોધતા હતા તે આ–

ઘડી ભર આંખ મુંદાઈ જાય તો જીવને આરામ થાય–

જો પણે પેલી શીતલ જળ માટેની પરબ દેખાય છે–

પડખે પેલો ગાંઠિયા જલેબી

બનાવતો નથી દેખાતો–

ચાલીને પગની કઢી થઈ

ત્યારે અંહી આવ્યા છીએ–

હવે પાછું વળીને જોઈશ

નહી ભૂતકાળ ભૂલી જા–

સંબંધોના બંધમાં ગાબડું

પડયા પછી કોઈ મજા નથી–

પકવાન નહી, ખિયડી અને

છાશથી ગુજારો મંજૂર છે–

શ્વાસની આવન જાવન ચાલે

છે શીતલતા વરતાય છે–

કાઢ્યા એટલા કાઢવા નથી

પરમ શાંતિનો અહેસાસ છે

–ન કચકચ ન ઘોંઘાટ ન મારું

ન તારું ન અહંનો ટકરાવ–

સ્વ સાથે મીઠી મુલાકાત

અવગુણોનો દિલે એકરાર–

કરેલા પાપોને પશ્ચાત્તાપને

ઝરણે ધોઈ હૈયે ટાઢક–

આવી ગચા “ વિસામે” ભલે યમરાજ હવે પધારે

માનવે તો માંડી કતાર માંગની,હર ઉંમર કે હર પદે,

માંગે અવિરત , જાણે અજાણે , સ્વાર્થ કે નિઃસ્વાર્થે.

હરિનું તો કામ જ દેવું,આશિષ એનાં અહોરાત્ર,

કોઈને ધન,માન કોઈને ,રૂપ, સંતતિ કે ઘરબાર.

હરિ તો રહે કાર્યરત, પેલાં વાદળ પાર એ વસે,

સૌને ઈચ્છ્યું ‌આપવા તત્પર એ તો વણથંભી દોટે.

કાલે સપનામાં પૂછ્યું હરિને , ક્યાંથી લાવો ઊર્જા?

બોલ્યાં” ભક્તો મારાં, હું ભક્તોનો એ જ છે રખોપાં.

આ કલિયુગે છે મને પીડ્યો,માનવ થયો છે અવિચારી,

મારે કરવું પડે કામ અવિરત,માંગ સૌની અતિ ભારી.

હવે ન થાય આ મુજથી ,પિતા પુત્ર, ભાઈ-ભાઈની,

વહેંચણી દિલ ભાંગી જાય ,લડે‌ જ્યારે ‌નફ્ફટાઈથી.

હું થાક્યો આ માનવજાતથી,નગુણી, સ્વાર્થી,મતલબી,

મેં મૂકી છે રજા ,લેવા વિસામો, છૂટવા આ જંજાળથી”.

હરિએ લીધો વિસામો, આવ્યો કોરોના કાળ દોડી,

કેર વર્તાવી , હાહાકાર કરી મેલ્યો ,વિશ્વ મહીં.

માનવ થાક્યાં,ઉપાય હાર્યાં,નવ ચાલી કોઈની કારી,

હરિનો વિસામો, જાણે પડ્યો મોંઘો ,આખી દુનિયા હારી.

અમ માનવ હવે રહીશું સંપી, નહીં વેર ઝેર કે ઈર્ષા,

પણ આપ ના લેશો વિસામો,નવ લેશો આવી પરીક્ષા.

સતત ચાલતી, દોડતી ને હાંફતી

જિંદગી વિસામો માંગે છે.

સમજણથી શરૂ થયેલી આ સફર,

નિરાંતની પળો માંગે છે.

દોડતી રહી હું મા-બાપના સાથમાં,

પા- પા પગલીએ તો ક્યારેક રણ અફાટમાં.

વિદ્યાની પિપાસા ને ઉજ્જવળ કારકિર્દીની ખોજમાં,

પામ્યા શિખર, કદમ વિસામો માંગે છે.

ધરીને હાથ પિયુનો, શ્વસુર ગૃહે સિધાવી હું,

નવા સપના ને કોડ આંજી આંખોમાં.

બધાની કાળજી લેતા -લેતા,

હવે આ દેહ ને મન કાળજી માંગે છે.

જીવનબાગમાં ખીલ્યા રંગીન પુષ્પો સમ સંતાન,

ઘડવા વ્યક્તિત્વને સંસ્કાર, કર્યા મેં આરામ ને અરમાન કુરબાન.

અસ્તિત્વમાં ધબકતા એ જીવો પાછળની જહેમતથી,

થાકેલ તન નવી તાજગી ને સ્ફૂર્તિ માંગે છે.

ખભેથી ખભા મેળવી સાથી સંગે ચાલવાનું પ્રણ લીધું,

ઘરની સાથે બહારનું કામ પણ કરી લીધું.

લંચ બોક્સ, બસોની સવારીથી ગ્રસિત મન,

ઘર રૂપી વડલાનો શીતળ છાંયો માંગે છે.

ઉતરતી, ચઢતી ને પડતી આ જિંદગી,

ઉંમરના છેલ્લે પડાવે પહોંચી આવી.

સફરમાં વાગ્યા, પડયાને ઘાયલ થયેલ અસ્તિત્વ,

આખરી સન્માનિય વિસામો માંગે છે.

સૃષ્ટિ સર્જનહારની, આવ્યાં સૌ કોઈ વિસામો લેવા,

અંતરમનને શાંતિનો અહેસાસ અર્પે, એ જ સાચો વિસામો.

જન્મથી મૃત્યું સુધીની સફર, આવે અગણિત વિસામા.

માનાં ખોળે, પિતાની છત્ર છાયા, શ્રેષ્ઠ વિસામો સંતાનનો.

સંબંધોનાં સથવારે, સફર જિંદગીનો ચાલે,સ્વાર્થનો વિસામો.

મન મુંઝાઈ, માનવ, મંદિર, મસ્જિદ,સંત,સાધુ સંગ વિસામો શોધે.

સ્નેહ, સંપર્ક, સ્મૃતિ, અંતર મનને શાંતિ અર્પે એ જ લાગણીનો વિસામો

સ્ત્રી માટે સાસરિયું, જીવન નિર્વાહ, પિયરિયું શિતળ વિસામો.

શ્વાસ ખૂંટિયા, વિદાય વેળા આવી, નિજ આંગણું વિસામો.

અંતિમ સત્ય, સ્મશાન ગૃહ, ઈશનો ખોળો, મુક્તિધામ વિસામો.

,

એક નવજુવાન શિક્ષક કુટુંબ પ્રેમી , ગુજરાતી ઈંગ્લીશ , સંસ્કૃત ,પાલી ભાષાઓ પર પ્રભુત્વ ,

બ્રહ્મ ત્વ ને પૂર્ણ રૂપે વરેલ , સાક્ષર નગરીમાં ઉછરેલ , બહોળા કુટુંબની મોટી જવાબદારી નિભાવવા તનતોડ પ્રયાસો કરી સાયકલ પર એકધારા સતત ટ્યુશન, અને સ્કૂલ માં ટીચર તરીકે ખૂબજ આજથી 50 વર્ષ પહેલા ખ્યાતિ અને સન્માન પ્રાપ્ત કરેલ ,

સાથે સંગીત પ્રેમી , એટલે સારા ગાયક પણ ખરા ,

પંડિત ઓમકાર નાથ ઠાકુર , વાયોલિન વાદક શ્રી વી જી જોગ, બધા સાથે જુગલ બંધી પણ કરેલ ,અનેક સંસ્થાઓ સાથે તેઓ જોડાયેલ ,

આ સફર દરમિયાન તેમને ગુજરાતના પ્રસિઘ્ધ ઉદ્યોગ પતિ

મગનભાઈ એડન વાળા સાથે

ઘનિષ્ટ મિત્રતા ના લીધે તેમના એડન સ્થિત બહોળા વ્યવસાય થી “એડનના રાજા” નુ મગનભાઇ ને બિરુદ પામેલા

તેમના આગ્રહ વસ એડન 3 વર્ષ ઈંગ્લીશ મેડિયમ સ્કૂલ મા સ્થાન મળ્યું,

મગન ભાઇ પોતે કહેતા કે

ભાનુભાઇ વ્યાસ નુ અંગ્રેજી બોલવાનું ઍક અંગ્રેજ મેનને પણ મૂંઝવણ માં મૂકી દે તેવું હતું ,

પુત્ર પુત્રાદિક નાં સુખને પામી

દીર્ઘઆયુષ્ય ને પામી તેઓ

જીવનના અંતિમ ચરણમાં ખૂબજ લાગણી વશ પરિસ્થિતિ માં આત્મજનો થી પ્રેમ અને સહાનુભૂતિ જે અંતિમ ચરણમાં

પ્રાપ્ય ન થતાં ,અંતિમ વિસામા વખતે એક રાષ્ટ્ર ને પ્રતિભાવંત

શાસ્ત્રીય સંગીત ના જે પોતાની અસલ વિશિષ્ટ ગાયકી થી પરિચિત કરાવવા માગતા હતા,

અને ગળાની બંને તરફ નું વાદ્ય ની રચના ,”નસ તરંગ” ની કરી

પ્રસિદ્ધ થવાની તૈયારી માં હતા

તેવા સમયે જીવનના અંતિમ ચરણમાં શારીરિક દુર્બળતા થી

તેઓ લાચાર બન્યા

તેઓ મારા પિતાશ્રી હતા

નસ તરંગ વાદ્ય ની વિશેષતા મને સમજાવી ગયાછે

મને ખૂબ આનંદ છેકે મે તેમનો અંતિમ સમયનો વિસામો તેમની સાથે વિતાવીને પ્રભુ શરણમાં જવા ખૂબજ સાંત્વના અર્પી હતી

જીવનનો અંતરંગ પ્રસંગ

ડો અનિરુદ્ધ વ્યાસ

નડિયાદ

હવે પાછું વળી જોઈશ નહી તે ભૂતકાળ છે ભૂલી જા

ભૂલી જા તારા ભૂતકાળને એ તો પવનની લહેર હતી,

સંભાળ તારા ભવિષ્યને તોફાન તો હજુ બાકી છે.

અને

રાહતની ચોકડી ખોદતાં ખોદતાં સુકાયેલા પરસેવાના કપાળે મીઠાનાં અગર બની ગયા હોય બીલકુલ ઉપર સુરજનારાયણ ધગઘગતા હોય ઉંચે જોવામાં હાથ આડો રાખવો પડતો હોય બપોરાનો ટાઇમ થાય એટલે કોદાળી પાવડો બકડીયા સાઇડમાં મુકીને મોટા બાવળની નીચે ચોખવાડી કરીને જુની ભંભલીની વીખાયેલી ઘસાઈ ગયેલી ડીઝાઈન જોતાં જોતાં તેમાંથી ઘોબા પડી ગયેલો લોટો ભરીને મોઢું ધોતાં કપાળનાં મીઠાની કણો હાથમાં આવી જતી હોત કોથળો પાથરીને ભાત ખોલી બાજરાનાં રોટલાના બટકા અને ઢીકો મારીને ભાંગેલી ડુંગળી તોડીને ટીમણ કરતી વખતે ફુકાતી ગરમ લુ પણ ઠંડી લાગે તેને વિસામો કહી શકાય….

સુખ સગવડો નહીં મનની શાંતિ રાહત સંતુષ્ટી મલે તે વિસામો છે.. કોઇ અપેક્ષા કોઈ ઉતાવળ નહીં ફક્ત થોડાક મલેલા સમયને જયાં જીવી જવાય છે તે વિસામો છે.

તમે કયારેય નિહાળ્યો છે,

ચકડોળમાં ધૂમતા બાળકોનો ઉન્માદ?

કે પછી કદી સાંભળ્યો છે

ધરતી પર ઝીલાતા વરસાદનો નાદ?

કદી ઠેકડો માર્યો છે,

જોઈને પતંગિયાની ઉડાન?

કે પછી કયારેય સમી સાંજે

ડૂબતા સૂરજ પર આપ્યું છે ઘ્યાન?

થોડાક ધીમા પડો. જરા વિસામો લો.

બહુ ઝડપથી ન કરવો નાચ.

સમય છે ટૂંકો, સંગીત પડશે શાંત!

ઉતાવળમાં જ પસાર કરો છો

છેક સવારથી રાત?

કોઈને ‘કેમ છો?’ પૂછયા પછી

એની સાંભળો છો વાત?

જયારે પડો પથારીમાં પડો ત્યારે

તરત આવે છે નીંદર

કે યાદ આવે છે

સેંકડો બાકી કામોનું લપસીંદર?

થોડાક ધીમા પડો. જરા વિસામો લો.

બહુ ઝડપથી ન કરવો નાચ.

સમય છે ટૂંકો, સંગીત પડશે શાંત!

કયારેય કહ્યું છે નાના ભૂલકાંને, કે

‘આજે નહિ, હવે તારૂં કામ થશે કાલ’

અને પછી તમારા  ટેન્શનમા ભૂલ્યા છો,

જોવાનું એના ચહેરા પર ઓસરતું વ્હાલ?

કયારેય છૂટી ગઈ છે મૈત્રી,

અને પછી બળી છે એની લ્હાય?

કારણ કે તમે ટાણે ચૂક્યા હો,

એક ફોન કરીને કહેવાનું ‘હાય’?

થોડાક ધીમા પડો. જરા વિસામો લો.

બહુ ઝડપથી ન કરવો નાચ.

સમય છે. ટૂંકો, સંગીત પડશે શાંત.

જયારે તમે ખૂબ ઝડપથી દોડો છો,

કોઈ મંઝિલે પહોચવા માટે…

ત્યારે ગુમાવી દો છો અડધો આનંદ,

જે મળ્યો હોત સફરની વાટે…

જયારે ચિંતા અને દોડધામમાં

પસાર થઈ જાય આખો દિવસ

એ તો જાણે ખોલ્યા વિના જ ગઈ ફેંકાઈ

ભેંટ કોઈ એકદમ સરસ!

જીંદગી નથી કોઈ રેસની હરિફાઈ

થોડા ધીરા રહો, જાણો એની નવાઈ

કાન દઈને સાંભળો એનું સંગીત

ખબર નહિ પડે, કયારે પૂરૂં થશે ગીત!

 ~ અનુવાદ: જય વસાવડા