અસંસદીય શબ્દો અને ગેગ ઓર્ડર

અસંસદીય શબ્દો અને ગેગ ઓર્ડર

નામ તારું નીકળે છે મૌનમાંથી,

જો પ્રતિબંધિત કરું બારાખડીને. બાળપણ સાચું હતું ને એટલે તો,

એ સમજતું’તું નિસરણી ઠાઠડીને. – ભાવિન ગોપાણી

સંસદ સત્રમાં છે. બારાખડી પર સિકંજો કસાયો. પહેલેથી જ જાહેર કરી એ યાદી, કહી દીધું કે આ શબ્દો સંસદમાં બોલી નહીં શકાય. ઠાઠડીને નિસરણી સમજવા પર મનાઈ ફરમાવી. આમ તો બરાબર છે. મન ફાવે એવું થોડું બોલી શકાય? હવે આમાં કાંઈ નવું નથી પણ આ યાદીનાં શબ્દો વિપક્ષ તરફથી રજૂ થતાં શબ્દો છે. હવે વિરોધ પક્ષોએ આવા શબ્દોનો વિકલ્પ શોધવો પડશે. શબ્દનાં મહારથી શશી થરૂર એક શબ્દ ટ્વીટ કરે છે: ઍલ્ગૉસ્પીક (Algospeak). મૂળ બે શબ્દો ‘ઍલ્ગૉલ’ અને ‘સ્પીક’. ગુજરાતી લેક્સિકન અનુસાર ઍલ્ગૉલ એટલે કમ્પ્યૂટરની બીજગણિતીય ભાષા. હવે એમાં કોઈ શબ્દ પ્રતિબંધિત હોય તો સોશિયલ મીડિયા પર આપોઆપ ડીલીટ થઈ જાય. પણ જ્યારે ‘મારી નાંખ્યો’ એવા શબ્દોની જગ્યાએ ‘જીવિત નથી’ એવું કોઈ લખે એનો વાંધો નથી. આ ઍલ્ગૉસ્પીક શબ્દ કહેવાય. સંસદની પ્રતિબંધિત શબ્દયાદીમાં ‘ડોન્કી’ શબ્દ છે. એટલે એ શબ્દ ન બોલાય. પણ એ તો ગધેડાનું અપમાન થયું કહેવાય. હેં ને? એક આધારભૂત બાતમી અનુસાર ગધેડાની ન્યાતે ઠરાવ કરીને કહી દીધું કે આજથી કોઈ પણ ગધેડાને સાંસદ ન કહેવો! હવે કોઈને ગધેડો ન કહેવાય પણ વૈશાખનંદન કહીએ તો?.. તો વાંધો નથી. ઍલ્ગૉસ્પીક શબ્દ ચાલે.

‘જુમલાજીવી’ શબ્દ પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો. અરેરે, વિપક્ષો ટીકા કરશે શી રીતે? ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર અરેબિક મૂળનો શબ્દ ‘જુમલા’નો એક અર્થ થાય: વાક્ય, શબ્દોનો અર્થસૂચક જથ્થો. જુમલો શબ્દ ખૂબ સારો. હા, જુમલાજીવી એટલે જે ફક્ત વાક્યો કહે, અમલનાં નામે અલ્લાયો.. તો એ ખોટું. પણ સાહેબ, સારો જુમલો, સારા શબ્દો, સારું વાક્ય કોઈ કહી જાય તો વાત પૂરેપૂરી સમજાઈ જાય. અમને જુમલાજીવી શબ્દ ઉપરનો પ્રતિબંધ જરાય ગમતો નથી કારણ કે અમે પોતે પણ જુમલાજીવી જ છીએ. લાંબુ લાંબુ બોલવું કે લખવું એનાં કરતા જુમલો કહી દો કે વાત પતે. હમણાં મોદીસાહેબે રેવડી કલ્ચરનો જુમલો કીધો. અને એની ચર્ચા ચાલી. ઇંગ્લિશમાં એને ફ્રીબી (Freebie) કહે છે. મફત મફત મફત. ન કાનો ન માત્રા. મત માટે મફત ઉર્ફે રેવડી ઉર્ફે કશુંક ભેટ આપવું એ તો બીજેપી સહિત સૌ કોઈ પક્ષ કરે જ છે. અને તો ય તેઓ રેવડી કલ્ચરનો જુમલો કહી શકે છે. લોકસભાનાં હે માનનીય અધ્યક્ષ મહોદય, આપ રેવડી કલ્ચર શબ્દને રખેને બિનસાંસદીય ઠરાવીને રદ ન કરતાં, નહીંતર અમારી રેવડી દાણાદાણ થઈ જશે. પ્લીઝ..

જો કે અમને એ સમજાયું નહીં કે કરપ્ટ, કાવર્ડ અને ક્રિમિનલ શબ્દો પ્રતિબંધ શા માટે? એટલે કે ભ્રષ્ટ, કાયર અને અપરાધી વિષે ચર્ચા જ ન થાય? અમને લાગે છે કે સાંસદો આવા શબ્દો અન્ય સાંસદો માટે ન વાપરી શકે, એવું હશે. નહીં? તમને શું લાગે છે? અરે ભાઈ! આ શબ્દો જો ન હોય તો તો રાજકારણનો તો પ્રાણ જ જતો રહે. હૂલિગનિઝમ (ઉપદ્રવ), હીપોક્રસી (પાખંડ), ઇનકોમ્પિટન્ટ (અક્ષમ), મિસલેડ (ગુમરાહ) પણ નહીં. અરેરે.. આ તો સંસદ છે કે ઋષિમુનિનો આશ્રમ?!

‘બહેરી સરકાર’ શબ્દો પર પણ પ્રતિબંધ આવી ગયો. સરકારની કાનમાં તેલ પૂરવાની વાત પર આ કોના પેટમાં તેલ પૂરાયું? અને કેટલાંક તો નામ છે. શકુનિ, જયચંદ, તુર્રમ ખાન. શકુનિ અને જયચંદ તો ખંધા અને ગદ્દાર હતા પણ તુર્રમ ખાન તો ૧૮૫૭નાં બળવાનો હીરો હતો. એ બ્રિટિશર્સ પર હૂમલો કરતો અને બંધક બનાવેલા ભારતીયોને છોડાવતો. કદાચ એ પરથી મુહાવરો આવ્યો: ‘ખુદકો ક્યા તુર્રમ ખાન સમજતે હો?’ હવે મુહાવરા પર પ્રતિબંધ ઠીક પણ તુર્રમ ખાન ઉપર? ગિરગિટ (કાચિંડો), સાંઢ જેવા પ્રાણી પર પ્રતિબંધ મુકાયો. ના, મગર પર પ્રતિબંધ નથી પણ મગરનાં આંસુ પર છે. આખરે લોકસભાનાં અધ્યક્ષ ઓમ બિરલાએ ચોખવટ કરી કે કોઈ શબ્દ પર પ્રતિબંધ નથી. આ તો ગત સત્રની કાર્યવાહી નોંધમાંથી જે શબ્દો હટાવવામાં આવ્યા છે એની યાદી છે. શબ્દ સાથે શબ્દનો સંદર્ભ અગત્યનો હોય છે. હેં ને?

આપણાં કાચા કુંવારા રૂપાળા આપ સાંસદ રાઘવ ચઢ્ઢા આ ઓર્ડરને ગેગ ઓર્ડર (Gag Order) કહે છે. જો કે કોંગ્રેસનાં સાંસદ શશી થરૂરનાં માટે આ ગેગ ઓર્ડર નથી. તેઓ કહે છે કે આ ઇન્સ્ટ્રક્શન (આજ્ઞા) નથી, આ ઇન્ડિકેશન (સૂચવવું) છે. ગુજરાતી લેક્સિકન અનુસાર ‘ગેગ’ એટલે બોલી ન શકે અથવા મોઢું ઉઘાડું રહે તે માટે મોંએ દીધેલો ડૂચો, -નું મોઢું પરાણે બંધ કરવું. ગેગ ઓર્ડર એટલે એવો કોઈ પણ હુકમ જે કહે કે આ શબ્દો ઉચરવા જ નહીં. મોઢામાં જાણે ડૂચો મારી દીધો!

‘ટૂ એન્ડ હાફ મેન’ની બેહદ લોકપ્રિય સેક્સ કોમેડી સીરિયલનો હીરો ચાર્લી સીન અંગત જીવનમાં દારૂ, ડ્રગ્સ, પરિણીત જીવનનાં પ્રોબ્લેમ્સ અને ઘરેલૂ હિંસાથી ઘેરાયેલો રહ્યો. એને જ્યારે ભાન થયું ત્યારે એણે કહ્યું કે હું જેવું જીવ્યો એવું હવે જીવવા માંગતો નથી. મારી જાત પર ગેગ ઓર્ડર મૂકવા માંગું છું કે મારા ભૂતકાળની વાતો હવે હું નહીં કરું. હવે માત્ર વર્તમાન અને ભવિષ્યની વાતો. આપણે આપણી જાત પર આવો ગેગ ઓર્ડર મૂકવાની જરૂરિયાત છે, ભૂતકાળ ભલે સારો હોય તો પણ. એવી એવી ભવ્ય ભૂતકાળની વાતો વારંવાર શા માટે ડંફાસ્યા કરવી? અરે, અમે હતા ‘ને ત્યારે..

શબ્દ અગત્યનો હોય છે. ખાસ કરીને જ્યારે તમે વિરોધ કરો. તમે પોતે તો કરી જુઓ એ કામ. ખબર પડે કે કરવું અઘરું છે. ઉકેલ આપ્યા વિનાની ટીકા ખોટી. સકારાત્મક ટીકા સંસદમાં થતી નથી. એકબીજાનાં વાંકા અંગોની ભૂતકાલીન વગોવણી થતી રહે છે. દેશ ચૂંટાયેલા પ્રતિનધિઓ ચલાવે છે. શાસક પક્ષ સાંભળે અને વિરોધ પક્ષ બોલે, સચોટ બોલે, એ જરૂરી છે. શબ્દો અને સંદર્ભો ઉપર ઈન્ડીકેટિવ પ્રતિબંધ પણ ઠીક નથી. ભલે આ ગેગ ઓર્ડર નથી. પણ સાંસદોએ શું ન બોલવું એવું સૂચન પણ શું કામ કરવું પડે?!

શબ્દ શેષ:

“હું ગેગ ઓર્ડરની તરફેણમાં નથી.” –અમેરિકન લીગલ કોમેન્ટેટર અને ટીવી પર્સનાલિટી

એ દરદ પણ કેટલું મોઘું હતું!

“તમને નથી લાગતું ચારુ નૌતમ સાથે પરણીને ફસાઈ જ છે, પણ બોલતી નથી.”

“ઓહો, એ તો તને બહુ ગમતો હતોને? તું તો એની દિવાની હતી?”

“હોય કંઈ! એ તો મફતમાં હોમવર્ક કરી આપતો, એટલે મીઠું મીઠું બોલી જરા દોસ્તી કરી લીધેલી, બાકી આપણી ચોઇસ તો તમને ખબરને! હાઇફાઈ લાઈફ જીવવા જોઈએ. એ ગરીબ પંતુજી જોડે આપણો મેળ ન પડે. મેં તો નૂતનને બહુ સમજાવેલી પણ એ તો એના ભાષાજ્ઞાન પર ફિદા હતી.”

“અરે છોડને એ વાત. હવે તો આપણે દાદીનાની થઈ ગયાં છીએ, યાર! ભેગા મળી ચાર દિવસ જિંદગી માણવા આવ્યાં છીએ.”

“હા, આપણા બાળપણને ઉજવવાં.”

જો મારી ગમતી પંક્તિઓ સાંભળ.-

આ જગત મારું હતું, નોખું હતું,

બાળપણ સાબિત થયું ભોળું હતું.

આંખ હસતા હસતા ભીંજાઈ જતી,

એ દરદ પણ કેટલું મોઘું હતું!”

“વાહ વાહ! આપણને આપણું બચપણ યાદ આવી ગયું. ઓયે આવું મસ્ત ક્યારથી લખે છે? એ પણ તું!”

“ નારે.

ટાઈમ પાસ કરવા વાંચવા માંડી ત્યારથી કવિતાઓ ગમે છે. હા, શોપિંગ પણ ખૂબ ગમે. ખૂબ લેવું છે ડ્રેસ, જ્વેલરી, પુસ્તકો…”

“ઓહોહો, શેની વાતો ચાલે છે?”

ચારુ પોતાનો ફોન પૂરો થતાં બાલ્કનીમાંથી રૂમમાં આવી.

નૂતન, વિદ્યા, રાગિણી વાતો કરતાં અટકી ને નૂતને બીજી બહેનપણીઓ સામે આંખ મિચકારી ટીખળ કરી, “આટલી ઉંમરેય ખાનગી વાતો હોય છે, ચારુ મેડમ!”

“ના ભાઈ ના, અહીં અંદર બરાબર સંભળાતું નહોતું એટલે બહાર ગઈ હતી.”

એને ચૂંટી ખણતાં નૂતન બોલી, “આયહાય, બરાબર જાણું છું તને ને નૌતમને.. હેંને અલીઓ!” સહુ તાળી દઈ હસવા લાગ્યાં.

ચારેય બચપણની સહેલીઓ વર્ષો પછી ભેગી થઈ હતી. સ્કૂલમાં જીગરજાન બહેનપણીઓ. ભણવામાં ને સ્કૂલની બીજી પ્રવૃત્તિઓમાં પણ સાથે જ હોય. સૌથી મહેનતુ ચારુ ભણવામાં અવ્વલ અને ત્રણેય સખીઓને પણ પ્રેરે. એ ત્રણેયના માબાપ એનું ઉદાહરણ આપતાં એટલે ત્રણેય મીઠી ફરિયાદ પણ કરતી. યુવાન થતાં પરણ્યાં, થોડો સમય સંપર્ક રહ્યો પછી પોતપોતાની દુનિયામાં ખોવાઈ ગયાં. વરસો પછી વિદ્યાએ નૂતનને ફોન કર્યો, “અરે યાર! ચાલને મળીએ. અત્યાર સુધીની લાઈફ તો ફેમિલીને સેટ કરવામાં, એની ફરજો-જવાબદારીમાં વીતી. હવે પરવારી. હવે ઇન્ડિયા હું મારે માટે આવું છું, આપણે ચારેય ભેગા થઈએ. તું રાગિણી, ચારુનો સંપર્ક કરી જણાવી દે પ્લીઝ. ને હોટેલ, ટ્રાવેલિંગ માટે ફ્લાઇટ, જે ઠીક લાગે એ અગાઉથી બુક કરાવી દે બધો ખર્ચો મારા તરફથી સ્પોન્સર.”

“હોય કંઈ! હું બધું મેનેજ કરું છું. તું તો જાણે જ છે, મને બધું ક્લાસિક જ ગમે. તું એ બધી ફિકર ન કર. તને વેલકમ, બસ મારી આગતાસ્વાગતામાં આવી જ જા.”

નૂતને સરસ પ્રવાસ ગોઠવી દીધો. રાગિણી તો તૈયાર થઈ, ચારુ તૈયાર નહોતી પણ નૌતમને કહી મનાવી લીધી. આ પંચાવન છપ્પન વર્ષની ચારેય સખીઓ ભેગી થઈ. પહેલાં તો તેઓના ગામે ગયાં. તેઓ રહેતાં પણ નજીકનજીકમાં જ હતાં, એ ગલીઓમાં ફર્યાં, મસ્તીતોફાન યાદ કર્યાં. કેટલાંય વડીલો, બીજીત્રીજી પેઢીઓને પણ મળ્યાં. સ્કૂલે પણ ગયાં. ઘણું બધું બદલાયેલું હતું. નહોતી બદલાઈ એ જમીન પર પડેલી એમની પગલીઓ, રિસેસમાં કરતાં હતાં એ મસ્તી તોફાન. એ ઊછળફૂદ, શ્વાસમાં ભરી હતી એ હવા. ફરી બધું તાજું થઈ ગયું. દીવાલો કેટલીયવાર રંગાઈ હશે પણ હાથ ફેરવી એ સ્પર્શ મેળવી લીધો. ચારેય ભીની આંખે ખૂબ ખુશ થયાં ને સ્કૂલને આવજો કરી નીકળ્યાં. નક્કી કર્યું હતું એ મુજબ દરિયા કિનારાની મસ્ત હોટેલમાં રહ્યાં.

“વચ્ચેના વર્ષો જાણે ઓગળી જ ગયાં નહીં?” વિદ્યાએ કૉફિનો સિપ લીધો.

“અરે હા, એ ખરું, કેવી મજાની છે આ ચાર દિવસની જિંદગી! ચાલો એ સમય ને આ સમય વચ્ચેની થોડી વાત કરીએ. જો હું મારાથી શરૂ કરું. મને જોઈતો હતો એવો જ પૈસાદાર વર મળ્યો. રૂપાળા બે બાળકો, ભણ્યાંગણ્યાં, પરણ્યાં, એમને ત્યાં પણ બાળકો છે. યુએસ સ્થાયી થયાં. તેઓ ખુશ એટલે આપણે પણ ખુશ. પતિદેવ બિઝનેસમાં બીઝીને આપણે એમના પૈસા ઉડાવવામાં.” નૂતને એકી શ્વાસે એનો વૈભવ રજૂ કર્યો.

વિદ્યાની વાત જરા જુદી હતી, “તમને તો ખબર જ છે કે, મને પહેલેથી જ વિદેશનું ઘેલું હતું. પરણીને ત્યાં ગઈ. ખુદની જ મોટેલ હતી. એમાં જાતે જ ખૂબ કામ કર્યું. બે દીકરીઓ આવી. સરસ સંસાર ચાલતો હતો ત્યાં એક્સિડેન્ટમાં મારા પતિનું મૃત્યુ થયું. થોડા વખત પછી એક ઓળખીતા ડિવોર્સી જોડે ફરી મેરેજ કર્યા .એનો એક દીકરો છે. દીકરીઓ પરણાવી. દીકરાનું પણ એની ગર્લફ્રેન્ડ સાથે નક્કી કર્યું છે. અમે કમાઈ લીધું છે. હસબન્ડ આરામ કરે છે.”

ચારેયમાં વિદ્યા સહુથી શાંત હતી. એની હિંમતની વાતોથી નવાઈ લાગી પણ ગમ્યું. રાગિણીએ તો પોતાની. પતિની, એકનો એક પુત્રપુત્રવધુની સરસ અને ઉચ્ચ હોદ્દાની નોકરીની ખુશી ભેરલી વાતો કરી ને બધાને વળગતાં ઉમેર્યું, “સખીઓ, ખાસ તમારાં માટે મેં નોકરીમાંથી રજા લીધી છે.”

ચારુને શાંત જોતા નૂતન ટહુકી, “ઓયે! મારી ભણેશ્રી ચારુ, કેવી ચાલે છે નૌતમ સાથેની જિંદગી? એ શું કરે છે શું?”

ચારુ જરા અટકીને, “સારું છે, નૌતમને તો તમે ઓળખો જ છો- સિદ્ધાંતવાદી. સારી નોકરી હતી પણ એના સિદ્ધાંતો મુજબ કોઈ જગ્યાએ બાંધછોડ કરવાનું ન ફાવ્યું. છોડી દીધી. ઘરે જ ટ્યૂશન કલાસ ચલાવે છે. મારે દીકરી મોટી, એને પરણાવી.”

“પણ તું, આટલી હોશિયાર, તેં કેમ નોકરી ના કરી?” રાગિણીથી ન રહેવાયું.

“સાંભળ તો ખરી, નાનો દીકરો જન્મથી જ મંદબુદ્ધિ વિકલાંગ, એને સાચવવો પડે. નૌતમને ભણાવવામાં મદદ કરું છું. ઉપરાંત, સાડીફોલ સ્ટીચ, જૂનાં કપડાં રીપેર કરું છું. તમને ખબર છે મને સીવણનો પીરિઅડ કેટલો ગમતો?”

“ઓહો, પણ તું જૂનાં કપડાં શું કામ રીપેર કરે છે? તું તો નવાં પણ સીવી શકે. ફેશન ડિઝાઇન કોર્સ તો તું મહિનામાં કરી શકે!”

વિદ્યાની વાતમાં બધાંએ સૂર પૂરાવ્યો.

“હા, દીકરા જોડે સમયસર તૈયાર નાયે કરી શકું. ને બધાં જ જો નવાં સીવે તો જૂનાં કોણ રીપેર કરે? જૂઓ, મારું કામ ડૉક્ટર જેવું છે. એ બિમારને સાજા કરે. નવા માણસો બનાવતા નથી.” એનો હસતા હસતા ખુમારીભર્યો જવાબ સાંભળી સહુ અવાક થઈ ગયાં. હજુ તો એની વાત પતી નહોતી, “તમને મળવાનું બહુ મન પણ હું આ ખર્ચો કરી શકું એમ નહોતી. નૌતમે સમ દઈને મારી બેગ ભરી.બોલોને, ભાગે પડતાં કેટલાં રૂપિયા થાય? ને આ નૌતમે મોકલ્યું છે એનું કવિતાનું પુસ્તક,’દરદ’ ”

જોઈને ત્રણેયની આંખો પહોળી થઈ ગઈ,નૂતન તરત જ કૂદી પડી, “કવિ રુચા.. તે જ નૌતમ છે? ઓહોહો,જો મેં પક્તિઓ સંભળાવી, 

એ દરદ પણ કેટલું મોંઘું હતું! એ કવિ રુચાની છે. એ કવિતાઓ તો મારી એકલતા દૂર કરે છે.હું ક્યારની એની જ બુક શોધું છું યાર.ઓહો,એમાં તારું નામ શામેલ છે! ચારુ-રુચા …સલામ દોસ્ત તમને બંનેને”

યામિની વ્યાસ

ઓહો..એમ!/યામિની વ્યાસ

ઓહો..એમ!

“મારે જો દીકરો હોત, તો તને એની સાથે જ પરણાવત.” ગાલ પર ટપલી મારતાં સરોજમાસી કહેતાં. સોનલ હતી જ ખૂબ મીઠડી ને રૂપાળી. તે સરોજમાસીના બંગલા સામે રહે. સરોજમાસી કેટલીય બહેનોને હસ્તકળા શીખવતાં, એક્ઝિબિશન યોજતાં અને તેમને પગભર થવામાં મદદ કરતાં. મોતીનાં તોરણો, ઝુમ્મર, શુભ-લાભનાં લટકણિયાં, વિવિધ ભરત ભરેલી પર્સ-બેગ ને એવું તો કંઈ કેટલુંય. સરોજમાસીની બે દીકરીઓ પણ આ કાર્યમાં રસ લેતી. પણ બંનેનાં લગ્ન પછી સોનલ જ ઘણું કામ સંભાળતી અને ભણતી પણ ખરી. એમ, આર્થિક રીતે પણ પરિવારની મદદ કરી શકતી. ત્રણ ભાઈબહેનોમાં એ મોટી. તેના પપ્પાની સામાન્ય નોકરી. એની મમ્મી પણ સરોજમાસીને ત્યાં આ ગૃહઉદ્યોગનું કામ કરતી. સોનલ સરોજમાસીથી ખૂબ પ્રભાવિત હતી. એમની વાતો કરવાની કુશળતા, સાડી પહેરવાની આવડત, ને ઉપરથી નાજુક હીરાનાં લવિંગિયાં, સોનાના પેંડન્ટવાળી પાતળી ચેઇન ને એવી જ બંગડી તો એનું મન મોહી લેતી.

“સરોજમાસી, જામો છો હોં” એનાથી બોલ્યાં વિના ના રહેવાતું. હળવા સ્મિત સાથે આંખમાં સહેજ ભીનાશ સાથે સરોજમાસી કહેતા, “આ એમને ખૂબ ગમતું.”

સમય જતાં સારો મુરતિયો મળતા સોનલનું નક્કી કર્યું. “મારી ત્રીજી દીકરી” કહી ધામધૂમથી પરણાવવાની જવાબદારી સરોજમાસીએ લીધી. સહુને છોડતાં સોનલને દુઃખ થયું પણ પતિ સોહમ સાથે નવા શહેરમાં જવાનો રોમાંચ હતો.

સાસરે સરસ રીતે ગોઠવાઈ ગઈ. એ સોસાયટીમાં ચાલતા લેડીઝ ગ્રુપની મેમ્બર પણ બની. મીટિંગોમાં પણ જતી થઈ ને સરોજમાસીની શીખ મુજબ એણે નાને પાયે ગૃહઉદ્યોગ શરૂ કર્યો. એને સારો આવકાર પણ મળ્યો.

લેડીઝ ગ્રુપની કિટી પાર્ટીમાં જતી ત્યારે સહુ એકબીજાનું ડ્રેસિંગ નોંધતાં. ત્યાં આવતી રીતુ હંમેશાં આકર્ષણનું ને અદેખાઇનું કેન્દ્ર બનતી. એના પતિનો મોટો બિઝનેસ હતો. પિયર પણ ખૂબ પૈસાદાર. રીતુની હીરાની બંગડી જોઈ સોનલને સરોજમાસી યાદ આવી જતાં. એને થતું હું પણ સોહમને કહી હીરાનું એક બ્રેસલેટ લઈશ. પણ મેળ પડ્યો નહીં, આમને આમ સમય વીત્યો. બે બાળકો થયાં, વળી સસરાને મોટી બીમારી આવી. નણંદને પરણાવી. પિયરમાં બેનના લગ્નમાં પણ ખર્ચો કર્યો.

રીતુ જ્યારે પણ કિટીમાં મળતી ત્યારે કંઈક નવું જ પહેર્યું હોય. “લુક, માય ન્યૂ ચોઇસ,” કહી હીરાની જ્વેલરી બતાવતી. અને પોરસાતી. સોનલને ફરી યાદ આવી જતું એ હીરાનું બ્રેસલેટ જે વર્ષોથી તે ખરીદવા ઝંખતી હતી.

દરમિયાન, પિયર જવાનું થયું. સરોજમાસીને એમની મહિલા વિકાસ કામગીરી માટે એવોર્ડ મળવાનો હતો. સરોજમાસીએ એને ખાસ બોલાવી હતી. એમની દીકરીઓ પણ આવી હતી. વક્તવ્યમાં સરોજબેને સોનલનો ખાસ ઉલ્લેખ કર્યો. પ્રસંગ પત્યા પછી સોનલ સરોજમાસીને આવજો કરવા ને આભાર માનવા ગઈ. સરોજમાસીએ હસ્તકલાની ચીજની ભેટ આપતાં વહાલથી કહ્યું, “આવી તું પણ બનાવજે, નવો આઇડીયા છે. રિસ્પોન્સ પણ સારો મળે છે.” સરોજમાસીની એક દીકરીએ ગિફ્ટ રૂપે એક પાઉચ આપ્યું. ખોલતાં સોનલ આભી થઈ ગઈ, “ના લેવાય દીદી, આટલું મોંઘું હીરાનું બ્રેસલેટ!”

“ગાંડી, એ તો મારી પાસે પણ નથી. આ તો અમેરિકન ડાયમન્ડનું છે. હું એનો જ બિઝનેસ કરું છું. બિલકુલ અસ્સલ લાગે છેને! હવે બધાં પાર્ટીઓમાં આજ પહેરે. દેખાય પણ સરસ ને ખોવાઈ જવાનો ભય પણ નહીં.”

“પણ આ તો બિલકુલ રીતુ જેવું…”

“કોણ રીતુ? ઓહ, એ પણ આઈ થીંક, તારા શહેરમાં તારી નજીક જ રહે છે. હરીશ ઇન્ડસ્ટ્રીવાળા પ્રેરણાબેન ને હરીશભાઈની દીકરી. અરે! મારી બાજુમાં જ એનું પિયર છે. એ આવે ત્યારે મારી પાસેથી બહુ બધું ખરીદી જાય છે.”

સોનલનું મોઢું અચરજથી પહોળું થઈ ગયું, ‘ઓહો..એમ!’

-યામિની વ્યાસ

સેસ્ક્વિપિડેલિઅન/ પરેશ વ્યાસ

સેસ્ક્વિપિડેલિઅન: વ્યસન લાંબાંલચક શબ્દોનું

બહુ સરળ શબ્દો, વળી ટૂંકી ને ટચ

એટલે સમજાઈ ગઇ સીધી ને સટ -યામિની વ્યાસ

ભાષા સરળ હોવી જોઈએ. શબ્દો સાદા હોય તો સમજાય. ટૂંકા ને ટચ. એવા જે દિલને ટચ(!) કરી જાય. ઘણાં શબ્દો લુપ્ત થઉં થઉં થતા હોય છે. કેટલાંક શબ્દો વપરાશમાં નથી એટલે કટાઈ જતા હોય છે. પણ હા, એટલું નક્કી છે કે એક વિષય કે વસ્તુ, સ્થિતિ કે પરિસ્થિતિ-નું બયાન કરવા માટે એક ચોક્કસ શબ્દ જરૂર હોય છે. શશી થરૂર મોદી સરકારની ટીકા કરવા ટ્વીટ કરતા ફરે છે. અમે એને ટ્વીટીકા કહીએ છીએ. (ટ્વીટર+ટીકા!). એવું કરવા માટે ઑબ્સ્ક્યૂઅર શબ્દ વાપરવાની એમને આદત છે. ઑબ્સ્ક્યૂઅર એટલે ખાસ જાણીતું ન હોય એવું, અજ્ઞાત, અપ્રસિદ્ધ. જો કે એવા શબ્દ ટ્વીટ કરીને સાથે એનો અર્થ પણ તેઓ કહે છે કારણ કે… તો જ સમજાય. કોવિડ લોકડાઉન સ્થિતિમાં રેલ્વે દ્વારા સિનિયર સિટિઝનને મળતું ટિકિટ કન્સેસન સ્થગિત કરી દેવામાં આવ્યું. રેલ્વે મંત્રી અશ્વિની વૈષ્ણવ અત્યારે કહે છે કે હવે સ્થિતિ સામાન્ય છે, પણ કન્સેસન પ્રથા ફરી ચાલુ કરવી હિતાવહ નથી. કારણ અત્યારે રેલ્વેની આર્થિક સ્થિતિ નબળી છે. આમદાની આઠ આન્ની (થીય પાંચ પૈસા ઓછા) ‘ને ખર્ચા રુપય્યા હોય તો રેલ્વે શી રીતે ચાલે? આર્થિક ભાર ભારે પડે. ટૂંકમાં તેઓએ સિનિયર સિટિઝન્સને કહી દીધું: ના ના ના ના ના રે ના રે..! અને ત્યારે શશી થરૂરે રેલ્વે મંત્રાલયને ટેગ કરીને એક શબ્દ ટ્વીટ કર્યો. ક્વોમોડોકુન્ક્વાઇઝ (Quomodocunquize). સાથે એનો અર્થ પણ કહ્યો: શક્ય હોય એવી કોઈ પણ રીતે પૈસા બનાવવા તે. આ અઘરો શબ્દ નકારાત્મક નથી. કોઈ રાત દિવસ એક કરીને, એકથી વધારે કામ કરીને પૈસા કમાય એ ક્વોમોડોકુન્ક્વાઇઝ કરે છે, એવું કહેવાય. અરે ભાઈ! કામ કરીને પૈસા કમાય છે. એમાં ખોટું શું છે? તેઓ ખોટું કરતા નથી. ખોટી રીતે થતી ખોટને સરભર કરવાની કોશિશ કરવી એ સારી વાત છે. સિનિયર સિટિઝન કન્સેસન લઈને યાત્રા કરે, ગમે તેવું ખાય અને બીમાર પડે, એના કરતા ઘરમાં જ રહે તો સારું- એવી રેલ્વેની શુભ ઈચ્છા હોઈ શકે! ખોટી રીતે પૈસા કમાઈ લેવા, એવી કોઈ વાત આ શબ્દમાં નથી. અમે જો શશી થરૂરની જગ્યાએ હોત તો અમે રેલ્વેને મની માઇન્ડેડ કહી હોત. સમજાઈ પણ જાત. ટીકા પણ થઈ જાત. એક શબ્દ ઍવરિશસ (Avaricious) પણ છે. અર્થ થાય ધનલાલસા. ઉચ્ચાર કરવામાં પ્રમાણમાં સહેલો શબ્દ. પણ કેટલાંક લોકો સાથે અઘરી વાણી વણાઈ ગઈ હોય છે. આવા શશી થરૂરિશ લોકો માટે આજનો શબ્દ છે સેસ્ક્વિપિડેલિઅન (Sesquipedalian).

શશી થરૂર દ્વારા ટ્વીટ કરેલો શબ્દ ગુજરાતી લેક્સિકોનમાં નથી પણ અમે શબ્દસંહિતા કરવા તય કરેલો શબ્દ એમાં જરૂર છે. સેસ્ક્વિપિડેલિઅન એટલે અનેક અવયવ કે પદ ધરાવતો શબ્દ. સ્માર્ટ દેખાવા માટે જેઓ આવા લાંબાંલચક શબ્દો પ્રયોજે એવા લોકો પણ સેસ્ક્વિપિડેલિઅન કહેવાય. આ શબ્દ પોતે જ એક સેસ્ક્વિપિડેલિઅન છે! શબ્દ જે પોતે જ પોતાનું વર્ણન કરે એને ઓટોલોજિકલ (સ્વત: તર્કસંગત) શબ્દ કહે છે. તમે કહેશો કે કોઈ સહેલો શબ્દ નથી?! છે ને. પોલિસિલેબિક (Polysyllabic). ‘પોલિ’ એટલે ઘણાં અને ‘સિલેબિક’ એટલે શબ્દનાં અવયવ. આ એક સરળ શબ્દ છે પણ હે પ્રિય વાંચકો, આજે એક અઘરાં શબ્દ વિષે ઘણું લખ્યું છે, તે થોડું કરીને વાંચવા વિનંતી.

સેસ્ક્વિપિડેલિઅન શબ્દ પહેલી વાર રોમન કવિ હોરાસ (ઇ.સ.પૂર્વે ૬૫-ઇ.સ.પૂર્વે ૮)એ ઉપયોગ કર્યો હતો. શબ્દ રહસ્યમય લાગે પણ અર્થ સીધો સાદો છે. ‘સેસ્ક્વિ’ એટલે એક અને એમાં એના અર્ધનું ઉમેરણ. જ્યારે કોઇની ૧૫૦મી જન્મજયંતી ઉજવાય ત્યારે ગુજરાતીમાં આપણે સાર્ધ શતાબ્દી કહીએ, ઇંગ્લિશમાં એને ‘સેસ્ક્વિસેન્ટિયલ’ કહેવાય. ટૂંકમાં ‘સેસ્ક્વિ’ એટલે સાર્ધ અથવા દોઢ અને ‘પેડ’ એટલે ફૂટ. સેસ્ક્વિપિડેલિઅન એટલે દોઢ દોઢ ફૂટ લાંબા શબ્દનો ઉપયોગ કરતી હોય એવી વ્યક્તિ. હોરાસે ‘આર્ટ ઓફ પોએટીકા’-કવિતાની કલા વિષે પુસ્તક લખ્યું હતું, એમાં તેઓએ યુવા કવિઓને, નાટ્યલેખકોને લેખનકલા વિષે માર્ગદર્શન આપ્યું હતું. જેમાં નવોદિત ભાષાકર્મીઓને ‘સેસ્ક્વિપિડેલિઆ વર્બા’ (દોઢ ફૂટ લાંબા શબ્દ)નો ઉપયોગ ન કરવાની સાવધાની રાખવા સલાહ આપી હતી. તે પછી જો કે આ શબ્દ ખાસ ચલણમાં નહોતો પણ સત્તરમી સદીનાં ઇંગ્લિશ ભાષાનાં ટીકાકારોને થયું કે લાંબાં લાંબાં શબ્દો લખે એવા કવિઓ, લેખકોની ટીકા કરવા માટે આ શબ્દ આંગળીવગો છે. એક ટીકાકારે તે સમયનાં એક કવિનાં દોઢ દોઢ ફૂટ લાંબા શબ્દો માટે લખ્યું: ‘બાર્બરસ સેસ્ક્વિપિડેલિઅન લેટિનિઝમ’ અર્થાંત દોઢ ફૂટ લાંબા ઘાતક પુરાતન લેટિન શબ્દોથી ભરપૂર કવિકર્મ. અમને ‘ભદ્રંભદ્ર’ યાદ આવી ગયા. શુદ્ધ ગુજરાતી ભાષાનાં ચુસ્ત આગ્રહી એવા ભદ્રંભદ્ર સાદાસીધા શબ્દોનાં સ્થાને સંસ્કૃતમય લાંબાંલચક શબ્દોનો ઉપયોગ કરે. દાખલા તરીકે: અગ્નિ રથ વિરામ ગમન નિગમન સૂચક દર્શક લોહ પટ્ટિકા. આ ‘રેલ્વે સિગ્નલ’ શબ્દોનો સેસ્ક્વિપિડેલિઅન અનુવાદ છે. જો કે અહીં આવું ભાષાકર્મ હાસ્ય નીપજાવે છે. શશી થરૂર પણ આવા શબ્દો લખીને ચર્ચામાં રહે છે. રાજકારણી માટે ચર્ચામાં રહેવું જરૂરી છે. ચર્ચામાં ન હોય એવા રાજકારણી રાજકારણી તરીકે ગુજરી જાય છે. જો ગુજર ગયા, વોહ ભૂલાઈ ગયા!

પણ હું માણસ છું, રાજકારણી નથી. જ્યાં ટૂંકો શબ્દ ઉપલબ્ધ હોય ત્યાં મારે લાંબો શબ્દ વાપરવો ન જોઈએ. લાંબાંલચક શબ્દો લખીને, બોલીને મારે મારું શબ્દકોષી જ્ઞાન પ્રગટ ન કરવું જોઈએ. હું એવું કરું તો લોકોને કશું ય સમજાય નહીં અને હું જે કહેવા માંગુ છું એની પ્રસ્તાવનામાં જ લોકો કંટાળી જાય. કોઈ સરળ વાત અઘરાં અને લાંબા શબ્દોથી કહેવાની મને ટેવ હોય તો હું બૌદ્ધિક કે વાણીવિશેષજ્ઞ છું, એવું મારે માનવું ન જોઈએ. હું બુડથલ ઠરું જો હું એવું કરું. બબૂચક કહીં કા!

શબ્દ શેષ:

“લખો એ રીતે જે રીતે તમે બોલો છો. સ્વાભાવિક. ટૂંકા શબ્દો, ટૂંકા વાક્યો, ટૂંકા ફકરા” –‘ફાધર ઓફ એડવર્ટાઈઝમેન્ટ’ ગણાતા ડેવિડ ઓગ્લિવી (૧૯૧૧-૧૯૯૯)

લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ: Paresh Vyas

લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ: આમ હાંસિયામાં પણ ભારે ઝનૂની

એ સમય, એ વય, અને એ બોલવું ઉન્માદમાં,

ક્યાં મનન કરવું હતું ? ક્યાં સંકલન કરવું હતું ? – હેમેન શાહ

નૂપુર શર્મા હતા, એ હતા ન હતા થઈ ગયા. વક્તા હતા, પ્રવક્તા હતા, હવે નવક્તા થઈ ગયા. મહંમદ પયગંબર સાહેબ પર તેઓએ કરેલી ટિપ્પણી આંતરરાષ્ટ્રીય બબાલમાં તબદીલ થઈ ગઇ. ભાવનાનાં પૂરમાં તણાઇ જઈને તેઓએ જે કર્યું એ ખોટું કર્યું. મહેશ જેઠમલાણીએ કહ્યું કે તેઓને ઉકસાવવામાં આવ્યા હતા એટલે તેઓ એવું બોલી ગયા. અરે બે’ન, આપણી જીભ તો છે જ બોનલેસ. એ લપસે તો તોફાન થઈ જાય. અર્થશાસ્ત્ર ધર્મશાસ્ત્રથી વધારે અગત્યનું છે? કોને ખબર? પણ ભાજપે કહ્યું કે નૂપુર શર્મા અમારે માટે ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ છે. એલિમેન્ટ એટલે તત્વ પણ એનડીટીવી- હિન્દી ‘ફ્રિન્જ’નો અર્થ ‘અરાજક’- એવો કરે છે. આ વિવાદ જગાડે એવો શબ્દાનુવાદ છે. ‘અરાજક’ એટલે રાજ વિનાનું, અંધાધૂંધ, બળવાખોર, વિપ્લવી. અમે નથી માનતા કે નૂપુર શર્મા અરાજક તત્વ છે. એવું પણ નથી કે એનડીટીવી-હિન્દીને ‘ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ’નો અર્થ ખબર નથી. આ જ સમાચારમાં આગળ આ શબ્દોનો અનુવાદ તેઓએ ‘તુચ્છ તત્વ’ પણ કર્યો છે. હશે ભાઈ! એનડીટીવીની અનુવાદીય અરાજકતા એમને મુબારક. એટલું જો કે એ ચોક્કસ છે કે નૂપુર શર્માએ કહેલી વાત આખા રાષ્ટ્રનો અભિપ્રાય નથી જ નથી. એક રાષ્ટ્ર તરીકે ભારત શું કામ માફી માંગે? પણ મુસ્લિમ દેશોનો વિરોધ મુસલસલ જારી છે. હંગામા હૈ યૂં.. બરપા!

અને પછી તો સમાચારની સોપ ઓપેરા ચાલતી રહે છે. વિષય અલબત્ત ગંભીર છે. પણ એવા ય લોકો છે જેને આ આગ જલતી જ રહે એમાં રસ છે. ટીઆરપી એ નવું અફીણ છે. નૂપુર શર્મા જો ફ્રિન્જ હોય તો આવા લોકો લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ છે. લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ (Lunatic Fringe) એટલે? ગુજરાતી લેક્સિકોન અનુસાર ‘લ્યુનેટિક’ એટલે પાગલ, દીવાનું, ચક્રમ. ‘લ્યુના’ એટલે ચંદ્ર અને ‘એટિક’ એટલે એના જેવો. ફિલ્મ ‘હિમાલય કી ગોદમેં’નું ગીત યાદ છે? ચાંદ સી મહેબૂબા હોગી, કબ મૈંને ઐસા સોચા થા? પણ આમાં એક તાત્વિક લોચો છે. અહીં મહેબૂબાને ચંદ્ર જેવી કહેવી એટલે એને મૂર્ખ કહેવી. કારણ કે ચંદ્ર વધતો ઘટતો રહે. એ જ રીતે અક્કલ પણ વધ ઘટ થતી રહે. આ તો જૂની માન્યતા છે. પહેલી સદીનો રોમન ફિલોસોફર પ્લિની ધ એલ્ડર એવું માનતો કે પૂનમનાં દિવસે ઝાંકળ વધારે થાય એટલે ભેજાંની અંદર ભેજ વધી જાય અને એટલે….. ભેજું છટકે! આજનાં જોડ શબ્દોનો બીજો શબ્દ ‘ફ્રિન્જ’ એટલે છૂટા રેસા, ફૂમતાની અથવા વળ આપેલા દોરાની કિનાર, કપાળ પર લટકતી વાળની બાબરી, કોર, કિનાર, હાંસિયો, પરિસર, ગૌણ વસ્તુ, મગજી, ઝાલર, મૂળ લેટિન શબ્દ ‘ફ્રિન્જિયા’ એટલે રેસા કે દોરા. ટૂંકમાં બહારનો ભાગ. ટૂંકમાં જે મુખ્ય ન હોય તે. નોકરીમાં ‘ફ્રિન્જ બેનિફિટ્સ’ એટલે નિયત કરેલા પગાર ઉપરાંત મળતો આનુષંગિક લાભ. જ્યારે બીજેપી નૂપુર શર્માને પાર્ટીનાં ફ્રિન્જ એલિમેન્ટ કહે છે ત્યારે પાર્ટી માટે તેઓ મુખ્ય નથી. ગૌણ છે.

હવે લ્યુનેટિક અને ફ્રિન્જ બે શબ્દો ભેગા કરો તો? મેરિયમ વેબ્સ્ટર ડિક્સનરી અનુસાર ‘લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ’ એટલે રાજકીય પક્ષ કે સામાજિક આંદોલનનાં એવા સભ્ય જે પાગલ હોય, વધારે પડતા ઉત્સાહી હોય અને સાથે સાથે મુખ્ય ધારાથી દૂર પણ હોય. આમ તેઓ હાંસિયામાં ધકેલાયા હોય પણ એમનાં વિચાર આત્યંતિક હોય, ધર્માંધ હોય, ઉદ્દામ હોય, વિચિત્ર કે ચક્રમી હોય. ડિસેમ્બર, ૧૯૧૩માં અમેરિકાનાં પૂર્વ પ્રેસિડન્ટ થિયોડર રુઝવેલ્ટે ‘ઇતિહાસ તરીકે સાહિત્ય’ વિષય ઉપરનાં લેક્ચરમાં લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ શબ્દો પ્રયોજ્યા અને આ શબ્દો જાણીતા થઈ ગયા. તેઓએ કહ્યું કે કોઈ પણ ફોરવર્ડ મુવમેન્ટ (અગાડી આંદોલન)માં પોતાનું તન મન અર્પણ કરનારાઓ પૈકી થોડાં લોકો લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ હોય જ છે. જો કે એનો મૂળ શાબ્દિક અર્થ જુદો છે. આ શબ્દો છોકરીઓનાં માથાનાં વાળ કપાળ ઉપર લટકતાં રાખવાની બાબતે વપરાયા હતા. આપણે જેને ‘સાધના કટ’ વાળ કહીએ છીએ એ અઢારમી સદીનાં ઈંગ્લેંડમાં ફેશન હતી પણ અમેરિકાનાં લોકોને એવી કેશકલા ગાંડા જેવી લાગી. છોકરીનાં કપાળ પર લટકતી બાબરી છેક આંખો સુધી આવી ચઢે તે..લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ ઓફ હેર..

પણ હવે લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ અર્થ કોઈ રાજકીય/સામાજિક આંદોલનનાં અતિ ઉત્સાહી ઝનૂની લોકો જે આમ હાંસિયામાં ધકેલાઇ ગયા છે, એમને માટે વપરાય છે. અમેરિકામાં ગોળીબાર કરીને નિર્દોષ લોકોને મારી નાંખવાનાં બનાવો બને છે ત્યારે ‘ગન કલ્ચર’ બદલવા બાબતે ચર્ચા થઈ. એમાં આ શબ્દો ફરી ચર્ચામાં આવ્યા છે. અહીં એવા લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ લોકો છે જે ગન કંટ્રોલનો વિરોધ કરે છે. તેઓ કહે છે કે અમારી સુરક્ષાનો અમારો અધિકાર છે. ‘ગન લોબી’ આવા લોકોને આગળ કરે છે અને પોતાનો ધંધો ચાલુ રાખે છે. લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ લોકો શક્તિશાળી લોકોનો હાથો બની જાય છે. લોકો મરે તો ભલે મરે.

અમે માનીએ છીએ કે નૂપુર શર્મા ભૂલ ભૂલમાં ભૂલ કરી બેઠાં. મજહબનાં પયગંબરની ટીકા તેઓએ નહોતી કરવી જોઈતી હતી. પછી રાજકીય પક્ષ તેઓને રુખસદ આપે છે. તેઓ બિનશરતી માફી પણ માંગે છે. તેઓ ફ્રિન્જ (તુચ્છ) હશે પણ લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ (પાગલ તુચ્છ) નથી. જો એમ હોત તો તેઓએ માફી ન માંગી હોત. માલદિવ્સ જેવા દેશે ભારતે લીધેલા પગલાં ઉપર સંતોષ પણ વ્યક્ત કર્યો પણ પાકિસ્તાન..? આ દેશનાં શાસકો લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ જ નહીં પણ લ્યુનેટિક એપિસેન્ટર છે. પાકિસ્તાન પોતે પોતાની લઘુમતીને સુરક્ષા આપવામાં નિષ્ફળ છે અને ભારતને ભાષણ આપે છે. ભારતે જો કે ભાગલાવાદી સાંકડા મગજથી થયેલી તમામ ટીકાનો વિરોધ કર્યો છે.

શબ્દશેષ:

“જીવન સંઘર્ષમાં તક કે અવસરથી સદા વંચિત રહેલાં લોકો તેઓનું લ્યુનેટિક ફ્રિન્જ-પણું સતત ગતિશીલ રાખે છે.” –અમેરિકન પત્રકાર, વ્યંગકાર અને લેખક એચ. એલ. મેન્કન (૧૮૮૦-૧૯૫૬)

લેમન બોલે તો/Paresh Vyas

લેમન બોલે તો… બેકાર કાર!

नए-नए मंत्री ने
अपने ड्राईवर से कहा-
“आज कार हम चलायेंगे।”
ड्राईवर बोला-
“हम उतर जायेंगे
हुज़ूर! चलाकर तो देखिये
आपकी आत्मा हिल जायेगी
ये कार है सरकार नहीं, जो
भगवान भरोसे चल जायेगी -शैल चतुर्वेदी

સરકાર તો જાણે બરાબર પણ હવે કાર પણ ભગવાન ભરોસે ચાલે છે. ઓટોકારની જાણીતી વેબસાઇટ ‘કારટૉક’નાં એક તાજા સમાચાર અનુસાર ગુરુગ્રામમાં એક ભાયડાએ પોતાની કાર પાછળ બેનર લગાડ્યું કે ‘કિઆની ગાડી ખરીદવાવાળા થઈ જાય સાવધાન. મેં આ કબાડ ૧૯ લાખ રૂપિયામાં લીધી છે.’ અરેરે! કિયા તૂને યે કયા કિયા? આવું વિરોધ પ્રદર્શન જો કે પહેલું નથી. ટોયોટાની લેન્ડ ક્રુઝર ગધેડા પાસે ખેંચાવતો ફોટો ય વાયરલ થયો હતો. વર્ષો પહેલાં જયપુરનાં રાજવી મહારાજા જયસિંઘ(૧૬૮૮-૧૭૪૩)એ વૈભવી રોલ્સરોઇસનો ઉપયોગ કચરાગાડી તરીકે કર્યો હતો. વાંધો પડે તો વિરોધની પણ આગવી રીત હોય છે. વાહન ખરીદતી વખતે કેટલાંય વાયદા કર્યા હોય. પછી વેચાણ થાય એટલે વાર્તા પૂરી. ગરજ સરી એટલે વેચનાર વેરી. વાહન પડ્યુ પડ્યુ કબાડ થઈ જાય. ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર કબાડ એટલે કદરૂપું, બેડોળ, દુષ્ટ, હલકું. આ સમાચારમાં પછી આગળ લખ્યું કે સુધરેલા દેશોમાં છે પણ ભારતમાં લેમન (Lemon) લૉ નથી. લેમન લૉ? લેમન એટલે તો લીંબુ. લીંબુ કાયદો? ચાલો, આજે એક આગવા અર્થમાં લેમન શબ્દની સંહિતા રચીએ.
ગુજરાતી લેક્સિકોનમાં લેમન શબ્દનો લીંબુ સિવાય કોઈ અન્ય અર્થ નથી પણ ઓક્સફોર્ડ ડિક્સનરી અનુસાર ‘લેમન’ એટલે એવી વ્યક્તિ કે વસ્તુ, ખાસ કરીને વાહન, કે જેનું પરફોર્મન્સ અસંતોષકારક હોય, અપેક્ષા અનુસાર ન હોય અથવા નબળું હોય. લેમન કાયદો એટલે ઓથોરાઇઝ્ડ ડીલર પાસે તમારી ખરીદ કરેલી કાર જો બરાબર કામ ન કરે તો કંપનીએ રીપેર કરી આપવી અથવા રીપ્લેસમેન્ટમાં નવી ગાડી આપવાની એની કાયદાકીય ફરજ.
‘વેચવું’ અને ‘ખરીદવું’ એ અર્થશાસ્ત્રનો વિષય છે. એમાં ‘ઈન્ફર્મેશન એસિમટ્રિ’ (અસપ્રમાણ માહિતી) એક પારિભાષિક શબ્દો છે. એટલે એમ કે માલ વિષે ખરીદનાર છે એના કરતાં વેચનારને વધારે જાણકારી હોય છે. ઓબ્વિયસલી! ખરીદનાર પેલાં ગુરુગ્રામનાં રહેવાસી જેવો ભોળો માણસ છે, જ્યારે વેચવાવાળો ચાલાક મલ્ટીનેશનલ કાર મેન્યુફેક્ચરર. પણ લેમન શબ્દ? અમેરિકામાં સારી કાર માટે ‘ચેરી’ અને નબળી કાર માટે ‘લેમન’ શબ્દો બોલચાલની ભાષામાં વપરાતા શબ્દો છે. વારેવારે ખોટકાતી ખટારો કાર એટલે લેમન કાર. અર્થશાસ્ત્રનાં નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા અમેરિકન જ્યોર્જ એકેરલોફ દ્વારા ‘માર્કેટ ફોર લેમન્સ’ શબ્દો પહેલી વાર પ્રયોજાયા. ‘લેમન’ શબ્દ આ રીતે પ્રસ્તુત અર્થમાં વધારે પ્રચલિત થયો. એમણે યુઝ્ડ કાર વિષે રીસર્ચ રજૂ કરી હતી. વપરાયેલી કાર કેવી છે- એ તો કેવી રીતે ખબર પડે? કોણે ચલાવી? કયે રસ્તે ચલાવી? કેવી રીતે ચલાવી? સર્વિસ નિયમિત કરાવી’તી કે પછી જેમ તેમ ઢસડ્યે રાખી? જ્યારે એ વેચવાનું નક્કી થાય ત્યારે ખરીદનાર પાસે યુઝ્ડ કારની પૂરતી માહિતીનાં અભાવે જે ભાવ નક્કી થાય એ તો એવરેજ ભાવ જ હોય. એટલે એમ કે સારી કન્ડિશનવાળી કાર વેચીએ તો ભાવ ઓછો આવે અને કોઈએ રફ ચલાવી હોય તો પણ માહિતીનાં અભાવે એને પ્રમાણમાં વધારે પૈસા મળી જાય. એટલે એમ કે સારી યુઝ્ડ કાર કોઈ ઓપન માર્કેટમાં શું કામ વેચે? કોઈ જાણીતાને જ વેચે. એનું પરિણામ એ આવે કે યુઝ્ડ કાર માર્કેટમાં પછી જે લેમન કાર હોય એ જ રહી જાય. એટલે એનાં ભાવ ઓર ડાઉન થઈ જાય. આમ લેમન શબ્દ પ્રચલિત થયો અને નવી કાર પણ જો નબળી હોય અથવા અપેક્ષા મુજબની ન હોય તો એ ‘લેમન’ કહેવાઇ.

લેમન લૉ એટલે એવો કાયદો કે જે કાર ખરીદનારાઓને છેતરામણી જાહેરાતો અને નબળી ગુણવત્તાવાળી કાર પરોવી દેવાનાં કાવાદાવાથી બચાવે. અરે ભાઈ, ગ્રાહક સુરક્ષા કાયદો તો છે જ. પણ… એમાં તો તારીખ પે તારીખ, તારીખ પે તારીખ. અને લેમન કારમાં બેસી પેટ્રોલ બાળીને કોરટ કચેરીનાં ધક્કા ખાવા પડે. પણ દુનિયાનાં સુધારેલા દેશોમાં લેમન લૉ છે. ભારતમાં નથી. અમને થયું કે ભારત તો હવે સુધરેલો દેશ છે. અને અમલવારી ભલે નબળી હોઈ શકે પણ ભારતનાં કાયદા એટલા મજબૂત છે કે સત્તાધીશો ધારે ત્યારે ગમે તેને ફિટ કરી નાંખે. ધારતા નથી એ વાત જુદી છે! અને તેમ છતાં ભારતમાં લેમન લૉ નથી. બહોત નાઈન્સાફી હૈ યે! અત્યારે તો સેમિકંડક્ટરની અછતને કારણે નવી કારમાં મોટું વેઇટિંગ લિસ્ટ છે. કાર જોઈતી હોય તો રાહ જુઓ. ડિપોઝિટ ભરો. ત્યાં સુધી કંપની તમારે પૈસે વ્યાજખોરી કરે. બાળકની ડિલિવરી નવ મહિનાનાં આળેગાળે નક્કી હોય પણ કારની ડિલિવરીનું કાંઈ નક્કી નઈં! એ બાબતે કોઈ કમ્યુનિકેશન પણ નઈં. ખરીદનારો જાણે કે ભિખારી હોય એમ.. કાલે આવજો.. શું રોજ રોજ ભિક્ષા માંગવા હાયલાં આવો છો? હાય લા! પૈસા ખર્ચીને કાર ખરીદનારાને ગરીબ કલ્યાણ મેળાનાં લાભાર્થી જેવી લાગણી થાય! અને જ્યારે નંબર લાગે ત્યારે ભાવ વધી ગયા હોય. લો બોલો! લૉ હોવો જોઈએ કે નહીં?
અમે કહીએ છીએ કે ભારતમાં લેમન લૉની જરૂર જ નથી. કાર ડીલર લોકોને હેરાન કરે એટલે લોકો કાર ન ખરીદે. એટલે લોકો પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટ પસંદ કરે. એટલે ટ્રાફિક સમસ્યા હલ થઈ જાય. એટલે પ્રદૂષણ ઘટે. અમથાં ય પેટ્રોલ ડીઝલનાં ભાવ વધતા રહે છે. આપણી ગાડી કુપોષિત બાળક જેવી થઈ જાય. દરેક મેંગોમેનને લેમન જ મળે છે. નબળું, ઉતરતી કક્ષાનું. ત્યારે ડેઇલ કાર્નેગીને યાદ કરવા. જિંદગીમાં જો તમને લેમન જ મળે તો….. એનું લેમોનેડ બનાવીને પી જવું. પણ ખુશ રહેવું!
હબ ઇન્ટરનેશનલનાં સામ બિગર્ટ કહે છે કે ગ્રાહક કોઈ પણ કંપનીનાં ચેરમેનથી લઈને નીચે સુધી તમામને ઘરભેગાં કરી શકે. એણે બસ એક જ કામ કરવાનું છે. એણે એનાં પૈસા બીજે ખર્ચવાનાં છે. માટે હે વીર કાર વેચવાવાળાઓ, તમે બેકારવાળા થઈ જશો જો તમે અમને ટટળાવશો કે અમને લેમન કાર બટકાવશો. ગ્રાહકનો સંતોષ એ અમારો મુદ્રાલેખ છે-વાળી વાત હવે જૂની થઈ ગઇ. ગ્રાહક તમારા ચાહક બને તો તમે કાર વેચી શકશો. બાકી હરિ હરિ..
શબ્દ શેષ:
“ટ્રાફિકજામમાં એક એવી સુલભ જગ્યા તમારી પાસે હોવી જોઈએ કે જ્યાં બેસીને તમે ટાઈમ પાસ કરી શકો. કારની શોધ જ એટલે થઈ છે.” –અજ્ઞાત

સ્કેપગોટ:Paresh Vyas

સ્કેપગોટ: સાક્ષાત્ વનેચંદપણું

કોનો ગણવો વાંક ?

પોતપોતાનો મારગ જ્યારે

લેતો આજ વળાંક. – મકરંદ દવે

‘વોશિંગ્ટન ટાઈમ્સ’નાં સમાચાર છે કે અમેરિકામાં વધતી મોંઘવારી અને ગેસોલીન(પેટ્રોલ)નાં વધતાં જતાં ભાવ માટે પ્રેસિડન્ટ બાયડનને સ્કેપગોટ મળી ગયો છે અને એ છે વ્લાદામિર પુતિન. ‘પાયોનીયર’ લખે છે કે રશિયા અને પશ્ચિમ(નાં દેશો) વચ્ચેનાં યુદ્ધમાં યુક્રેન સ્કેપગોટ છે. સ્કેપગોટ(Scapegoat) એટલે?

આપણો સાહિયારો અનુભવ છે. કશુંક ન થવાનું થાય એટલે આપણે દોષારોપણ કરવા માટે કોઈને ને કોઈને ગોતી કાઢીએ કે આ અસફળતા માટે આ વ્યક્તિ જવાબદાર. બિચારાનું આમ તો પાંચિયું ય ન આવે પણ જ્યારે દેશ કે સરકાર કે પેઢી કે સંસ્થા ફસાય ત્યારે કોઈ વ્યક્તિને જવાબદાર ઠેરવી સામે ધરી દેવામાં આવે. એમ કે અમે તો દૂધે ધોયેલાં છીએ પણ આ જે અયોગ્ય બન્યું એ માટે આ ભાઈ કે આ બહેન જવાબદાર. વાંક ન હોય કે ન હોય ગુનો પણ તો ય જવાબદાર જે ઠેરવાય એ સ્કેપગોટ કહેવાય. આપણે એને હોળીનું નાળિયેર પણ કહી શકીએ. ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર ‘હોળીનું નાળિયેર’ એટલે આફત કે જોખમમાં ત્રાહિતને સંડોવવો કે સપડાવવો તે. અમેરિકામાં મોંઘવારી વધી પણ બાયડેનની જવાબદારી નથી. એ તો પુતિન યુક્રેન સામે યુદ્ધે ચઢ્યા એમાં અમેરિકામાં ભાવ આસમાને ચઢ્યાં. અહીં પુતિન સ્કેપગોટ છે. અથવા તો બીજો દાખલો આપીએ તો રશિયા અને પશ્ચિમી દેશોની કોલ્ડવોર (શીતયુદ્ધ)માં યુક્રેન આજે સ્કેપગોટ બની ગયું.

ગૂગલને અર્થ પૂછો તો ઇંગ્લિશ શબ્દ ‘સ્કેપગોટ’ નો ગુજરાતી અર્થ ‘બલિનો બકરો’ એવું કહે. આમ સમાચાર વાંચીએ તો અર્થ સાચો ય લાગે. પણ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ એવું સૂચવતી નથી. ‘સ્કેપ’ એ એસ્કેપ (Escape) પરથી આવ્યો છે. એસ્કેપ એટલે ભાગી છૂટવું. ગોટ (Goat) તો આપણે જાણીએ. બકરો. સ્કેપગોટ એટલે બલિનો બકરો થવામાંથી છટકી/ભાગી ગયો એ બકરો. અને આમ જુઓ તો યુક્રેન બલિનો બકરો બન્યો. તો પછી છટકી ગયો એ કોણ? આ માટે, હે પ્રિય વાંચકો, આપણે શબ્દનો ઇતિહાસ જાણીએ.

પૌરાણિક હિબ્રુ કથાનક અનુસાર વર્ષમાં એક વાર પ્રાયશ્ચિતનો દિવસ આવે ત્યારે બલિ ચઢાવવાની વિધિ માટે લોકો બે બકરાંને પસંદ કરે. પછી લોટરીથી નક્કી થાય કે કયો બકરો વધેરાશે? અને કયો બકરો છટકી જશે? એક ઈશ્વર માટે અને બીજો અઝાઝેલ માટે. આધુનિક ઇતિહાસવિદ વિદ્વાન ‘અઝાઝેલ’નો અર્થ કરે છે એવો રાક્ષસ જે રણપ્રદેશમાં રહે છે. પણ તે વખતે અમારા જેવા સારા અનુવાદકો નહોતા! હિબ્રુમાં શબ્દ છે ‘એઝ ઓઝેલ’ એટલે બકરો જે જતો રહ્યો. અને એટલે આવું કન્ફ્યુઝન થયું. પછી તો પુરાણ કથા ગ્રીક અને પછી લેટિનમાં થઈને ૧૬મી સદીમાં ઇંગ્લિશમાં આવી ત્યારે અઝાઝેલ શબ્દ અનુવાદ થતો થતો ‘સ્કેપગોટ’ થઈ ગયો. બકરો જે ભાગી છૂટયો. પણ આ બકરો એમ ભાગી છૂટયો નથી. ધાર્મિક વિધિ અનુસાર આખા ઈઝરાયેલનાં લોકોનાં તમામ પાપનો ભાર એને માથે નાંખીને પછી… એને રણમાં છૂટ્ટો મૂકી દેવામાં આવે છે. એવું મનાતું કે જે બકરો વધેરાયો એ પ્રાયશ્ચિત માટેનો હતો હતો અને બીજો બચી ગયેલો બકરો લોકોનાં તમામ પાપ લઈને રણમાં જતો રહ્યો. એનો અર્થ એ કે હવે પૌરાણિક ઇઝરાયેલનાં લોકોને એક વર્ષ સુધી પાપમાંથી મુક્તિ મળી ગઈ. હવે આવતા વર્ષ સુધી પાપ થઈ શકે! જબરું અનુકૂળ અર્થઘટન. હેં ને?

એ જરૂરી નથી કે સ્કેપગોટ કોઈ વ્યક્તિ જ હોય. સ્કેપગોટ સંસ્થા પણ હોય. રાજકીય પક્ષ પણ હોય. રાજકીય પક્ષનાં અસંતુષ્ટ લોકો પણ હોય. દેશ પણ હોય. અથવા અર્થતંત્ર પણ હોય. વિરોધપક્ષનાં નેતા પણ હોય. અરે, ખુદ વડાપ્રધાન પણ હોય. પ્રખર હ્યુમરિસ્ટ માર્ક ટ્વેઇન અનુસાર આપણાં પાપ માટે છેલ્લે ભગવાન તો સ્કેપગોટ હોય જ છે! આપણે આપણાં પાપ જેની પર થોપી દઈએ એ સ્કેપગોટ. પણ સાચું કહું.. બહુ રાહત મળી જાય છે હોં જ્યારે આપણી ભૂલ કે પાપનો આરોપ મઢવા માટે કોઈ બીજું આપણને મળી જાય. એમ કે અમે તો બહુ સારા પણ અમને આવા જ લોકો ભેટી ગયા. અમે કરીએ તો કરીએ પણ શું? કહે છે કે હારમાં પણ જે હસી શકે છે એનો અર્થ એ કે એને કોઈ સ્કેપગોટ મળી ગયો છે! સંજોગને આપણે સ્કેપગોટ બનાવી દઈએ છીએ. સરકાર, અર્થતંત્ર, નસીબ, હરીફો વગરે મારા ફેવરિટ સ્કેપગોટ છે. મારા પાપ એમનાં કારણે છે. હું દોષારોપણ કરું એટલે મનને શાંતિ મળે છે. મારી પોઝિટિવ છબી યથાવત રહે છે. ફિલોસોફર કેનેથ બર્ક એને સ્કેપગોટ મિકેનિઝમ કહે છે. એક સમાનાર્થી શબ્દ ‘વ્હીપિંગ બોય’ વિષે અમે અગાઉ લખી ગયા છીએ. પુરાણા જમાનામાં રાજકુમારને તાલીમ અપાતી ત્યારે એની સાથે એની જ ઉંમરનો અન્ય સામાન્ય છોકરાને પણ એવી જ તાલીમ અપાતી. રાજકુમાર ભૂલ કરે તો એને સજા થોડી અપાય? એટલે પેલાં સામાન્ય છોકરાને કોરડે કોરડે મારીને સજા કરવામાં આવે. રાજકુમારને પોતાની ભૂલ ઈનડાયરેક્ટલી સમજાય જાય! અહીં પેલો સામાન્ય છોકરો સ્કેપગોટ છે. મોટા માણસની મોટી વાતો.. હેં ને?

મને કોઈ સ્કેપગોટ બનાવે તો હું શું કરું? મારે સ્વીકારી લેવું કે મારી ઉપર એની અવળી અસર ચોક્કસ પડશે. દુ:ખી થવું કુદરતી છે. એવું પણ થાય કે એક વાર સ્કેપગોટ બન્યા એટલે વારંવાર બનીએ જ. પદ્મશ્રી શાહબુદ્દીનભાઇનું અમર પાત્ર વનેચંદ જેવું મારી સાથે થતું રહે. સ્કેપગોટ ખરેખર તો સેક્રિફાઇસગોટ છે. પણ હું મારી હદ નક્કી કરી દઉં. હવે એવાં લોકો સાથે મારે કટ. અને પછી સ્વસંભાળ મારી પ્રાથમિકતા રહે. આમ તો ‘સ્વાર્થ’ શબ્દ ખોટો બદનામ થઈ ગયો છે પણ હું સ્વ માટે, મારા પોતાના માટે સઘળું કરી છૂટું. અને એટલું તો મારે ઓછામાં ઓછું કરવું જ રહ્યું કે હું પોતે મારી જાતને ન જ ધિક્કારું. ફરીથી નવેસરથી નવા સંબંધ. જે મને સ્કેપગોટ બનાવે એને હવે હું ઓળખી ગયો છું. એનાં જેવા લોકોને હવે ઓળખી ગયો છું. કોઈ ફરીથી એવું કરે તો હું સામનો કરી શકું છું.

લેખની શરૂઆતમાં મૂર્ધન્ય કવિ મકરંદ દવે સાહેબની પંક્તિ ટાંકી છે. મારગ પોતે વળાંક લે તો વાંક કોનો? અહીં કોઈ વ્યક્તિ સ્કેપગોટ નથી. સંજોગ સ્કેપગોટ છે. પોતે પોતાની જાતને સ્કેપગોટ બનાવવા કરતાં અન્ય મૂર્ત કે અમૂર્તને સ્કેપગોટ બનાવતા રહેવું. ટેન્શન નહીં લેનેકા, ક્યા?

શબ્દ શેષ:

“સ્કેપગોટ બનતા અટકવાનો શ્રેષ્ઠ રસ્તો છે બીજો કોઈ સ્કેપગોટ શોધી કાઢવો.” –અમેરિકન લેખક વોરેન આઇસ્ટર, ધ ગોબલિન્સ ઓફ ઈરોસ (૧૯૫૭)

આર્મચેર: આરામખુરશી…પરેશ વ્યાસ

આર્મચેર: આરામખુરશી એક વિશેષણ

जिन बातों को खुद नहीं समझे, औरों को समझाया है -निदा फ़ाज़ली

‘ફર્સ્ટપોસ્ટ’માં લિબરલિઝમ (ઉદારમતવાદ) વિષેનાં એક લેખનું શીર્ષક હતું: આજનું લિબરલિઝમ કઈંક જુદું જ છે. એમ કે હોવો જોઈએ એવો ઉદારમતવાદ ભારતમાં હવે રહ્યો નથી. ઉદારમતવાદ એટલે બીજાનો મત જુદો હોય તો પણ એની વાત સાંભળવી, ધ્યાનમાં લેવી. ઉદારમતવાદ એટલે નવીન વિચારોને સ્વીકારવાની તૈયારી. ઉદારમતવાદ એટલે નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય. ઉદારમતવાદ એટલે લોકશાહી. પણ શબ્દ અર્થ બદલે છે. ક્યારેક એ બદલાયેલું રૂપ મૂળથી તદ્દન વિપરીત થઈ જાય છે, એમ પણ બને. એટલાં માટે કે બુદ્ધિજીવીઓ અને/અથવા શક્તિશાળી લોકો મોટા અવાજે બરાડા પાડી પાડીને બોલે છે કે એનો અર્થ હવે આ છે. ભારતનાં એવા ઉદારમતવાદીઓ ય છે કે જેઓ માને છે કે ‘ભાઇબીજ’ જ શું કામ? ‘બહેનબીજ’ કેમ નહીં? બ્રિટનમાં રમાતી વિમ્બલડન ટેનિસ ટૂર્નામેન્ટમાં રશિયન ખેલાડી ઉપર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવે એ સારું પણ આઈપીએલમાં પાકિસ્તાની ક્રિકેટરની નો-એન્ટ્રીની તેઓ ટીકા કરે. એક ધર્મની વાત હોય ત્યારે બોલે નહીં પણ બીજા ધર્મની એવી જ વાત આવે ત્યારે ટીકાનો વરસાદ વરસાવે. ટૂંકમાં, જો તમે તેઓનાં મતથી જુદી વાત કરો તો આ ઉદારમતવાદીઓ તમારો વિરોધ કરે. આ તો જબરો ઉદારમતવાદ છે, ભાઈ! તેઓ માને કે ચૂંટાયેલી સરકારનો તો કાયમ વિરોધ જ કરવાનો હોય. સરકાર કોઈ દિવસ એક પણ સારું કામ કરે જ નહીં કરે. અને આખરે લેખનું સમાપન કરતાં લખ્યું કે ભારતનાં આ ઉદારમતવાદીઓ ‘આર્મચેર’ (Armchair) ટીકાકાર છે. ટીકાકાર તો જાણે સમજ્યા પણ આર્મચેર ટીકાકાર? આર્મચેર એટલે તો હાથાવાળી ગાદીદાર આરામદાયક ખુરશી. એમાં બેસવાની, એમાં આરામ ફરમાવવાની મઝા પડે. પણ એ શબ્દ એક વિશેષણ તરીકે?

પ્રતિષ્ઠિત મેરિયમ વેબ્સ્ટર ડિક્સનરી અનુસાર વિશેષણ તરીકે ‘આર્મચેર’ શબ્દનો અર્થમાં એવી વ્યક્તિની વાત છે જેઓ કોઈ પણ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવામાં, સીધી કે આડકતરી રીતે, સ્વયં પોતે હોતા નથી. તેઓને કોઈ અનુભવ પણ નથી. અહીં કશું ય પ્રેક્ટિકલ નથી, બધું બસ થીયરી જ થીયરી. પોથીમાંના રીંગણ! આ એવા સંત જ્ઞાનેશ્વર છે જેઓ પોતે ગોળ ખાય છે પણ અન્યને બિંદાસ કહી શકે કે ગોળ ન જ ખાવો જોઈએ. આરામખુરશીમાં બેઠાં બેઠાં જ્ઞાની અને ઈશ્વર, બન્ને, હેં ને? આર્મચેર ક્રિટિક એટલે એવો ટીકાકાર કે જે ખુરશીમાં આરામથી બેઠો બેઠો સોશિયલ મીડિયા પર મોટી મોટી ટીકા કર્યા કરે કે મોદીએ આવું ન કરવું જોઈએ કે રાહુલ અહીં થાપ ખાઈ ગયો કે કેજરીવાલનું શું ઉપજે? કેટલાંક માત્ર ટીકાકાર જ નથી હોતા, આરામખુરશીમાં બેઠા બેઠા વ્યૂહરચના પણ ઘડી આપે છે. તેઓ આર્મચેર સ્ટ્રેટેજિસ્ટ કહેવાય છે. જાતઅનુભવ કાંઈ છે જ નહીં. પણ તમને વિગતે બધું જ પ્લાન કરી આપે. કેટલાંક આર્મચેર ટ્રાવેલર પણ હોય છે. આરામખુરશી એમને મન ઊડતી શેતરંજી છે. એમાં બેસીને કશ્મીર પણ જઈ આવે; અન્યનાં અનુભવને પોતાને નામે કરી, મીઠું મરચું ભભરાવી, ઘરબેઠે સાદૃશ્ય રજૂ કરી આપે.આતંકવાદીઓ કશ્મીરી પંડિતને ગોળી મારી દેય, એનો આંખો દેખ્યો અહેવાલ એની પાસે હોય. તેરમી સદીનો મહાન પ્રવાસી માર્કો પોલોની ચીનનાં પ્રવાસ ગાથા આપણે ભણ્યાં છીએ. પણ કેટલાંક લોકો માને છે કે એણે ખરેખર પ્રવાસ કર્યો જ નહોતો. એ તો વેનિસમાં એની પ્રેમિકા સાથે પડ્યો રહ્યો અને જ્યારે એને પ્રેમિકાને પ્રેમ કરવામાંથી ફૂરસદ મળતી ત્યારે એ આર્મચેર પર બેસીને પરાક્રમ ગાથા લખતો. એણે ચીનનાં અનુભવમાં ત્યાં કોલસો બાળવામાં આવે છે અથવા ત્યાં પેપર કરન્સી (કાગળનું નાણું) છે, એવો ઉલ્લેખ જરૂર કર્યો પણ એના પ્રવાસ વર્ણનમાં ચીનની દીવાલનો ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી. ચીની ભાષાની લખાતી લિપિ કે એના અલગ જ લાગતાં અક્ષરોનો ય ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી. ચીની લોકો ચમચીની જગ્યાએ ચોપસ્ટિકથી ખાવાનું ખાય છે, એવી ય નોંધ નથી. એટલે કદાચ માર્કો પોલો આર્મચેર ટ્રાવેલર હતો! આર્મચેર ઉપર બેઠો હોય, એ પોતે કાંઈ કરે નહીં, નિષ્ક્રિય, નિશ્ચેષ્ટ. કોઈ જાતઅનુભવ નથી, પ્રથમદર્શી જ્ઞાન નથી પણ પોતાની મનઘડંત વાતનો વૃતાંત લખી નાંખે. આ ઉપરાંત આરામખુરશીમાં બેઠાં બેઠાં મુસલસલ સલાહ આપતા આર્મચેર એડવાઇઝર પણ હોય છે. રાજકારણીઓને કારણે ખુરશી અમથી ય બિચારી બદનામ છે. એમાં…. આરામખુરશી બદનામ હૂઈ ડાર્લિંગ તેરે લિયે..

‘આર્મચેર ક્રિટિક’ એવો શબ્દસમૂહ પહેલી વાર સને ૧૮૯૬માં છપાયો પણ એ શબ્દો એનાથી દસ વર્ષથી પહેલાથી બોલચાલની ભાષામાં હતા. જાણીતા બ્રિટિશ રાજકારણી અને સમાજ સુધારક જોસેફ ચેમ્બરલેઈન એના વિરોધીઓને આર્મચેર ક્રિટિક કહીને તેઓને મહેણું મારતા, ઉતારી પાડતા. ક્રિટિક ઉર્ફે ટીકાકાર એટલે એવી વ્યક્તિ જેને રસ્તો ખબર છે, ભૂતકાળમાં એ ત્યાં ગયો પણ છે. ક્યાં ખાડો છે, ક્યાં ટેકરો છે, એ એને અલબત્ત ખબર છે. પણ.. પણ એને પોતાને કાર ચલાવતા આવડતું નથી! અને પછી જે ચલાવે છે એની એ ટીકા કરે. આર્મચેર ક્રિટિક તો વળી એનાથી ય ઊંચા માંહ્યલી હસ્તી છે. એ કદી એ રસ્તે ગયો નથી. ખાડાટેકરાની એને કશી ખબર નથી. એને પોતાને કાર ચલાવતા ય આવડતું નથી. શક્ય છે કે એણે કાર દીઠી ય નઈં હોય! અને છતાં એ ટીકા કરે કે આ રસ્તે કાર ચલાવતા તમને આવડતી નથી. આ એવો ઊંટ છે જેનાં અઢાર નહીં, છત્રીસ અંગ વાંકા છે!

કહે છે કે જિંદગી એક મેદાન-એ-જંગ છે. કેટલાંક નકામા લોકો દૂરથી, સલામત અંતરે રહીને તમાશો જુએ છે અને નકામી ટીકા ટિપ્પણ કરે છે. આ લોકો આર્મચેર ક્રિટિક છે. આવા કૂતરાં તો પાછળ દોડશે, ભસશે, ભલે ભસે, આપણે સલૂકાઈથી મોટરકાર હંકાર્યે જવી. તઈં શું?

શબ્દશેષ:

“તમે તો મેદાનમાં ય નથી, તમે પોતે માર ખાધો નથી, તો પછી… તમારી સલાહની મારે કોઈ જરૂર નથી.” -‘ધ ગિફ્ટ્સ ઓફ ઇમ્પરફેક્શન’ની લેખિકા બ્રિની બ્રાઉન

See Translation

મા! ધન્ય બની તુજથી આ ધરતી

મા! ધન્ય બની તુજથી આ ધરતી

મા!તું વ્હાલની ભરતી,વ્હાલની ભરતી,વ્હાલની ભરતી

મા, તારા ખોળામાં સહુને શાતા કેવી મળતી!

તારે હૈયે સ્નેહ નીતરતી એક નદી ખળખળતી

સદા અમારા સુખને કાજે પાલવ તું પાથરતી

મા!તું વ્હાલની ભરતી,વ્હાલની ભરતી,વ્હાલની ભરતી

‘મા’થી મોટી કોઈ પ્રાર્થના નથી જ સચરાચરમાં

આખી દુનિયા સમાઈ જાતી માના એક અક્ષરમાં

મમતાની એ મૂરત જોઈ ઇશની આંખો ઠરતી

મા!તું વ્હાલની ભરતી, વ્હાલની ભરતી,વ્હાલની ભરતી

યામિની વ્યાસ

સાર્કાઝમ: શ્રી પરેશ વ્યાસ

સાર્કાઝમ: શબ્દનો તમાચો અને રમૂજ

મૌન બોલે છે તે સમજાતું નથી વક્ર ઉક્તિઓ છે હાજર સ્ટોકમાં -યામિની વ્યાસ

સાંપ્રત સમાચાર છે કે દક્ષિણ આફ્રિકામાં કામ કરવાની જગ્યાઓમાં સાર્કાઝમ ઉપર પ્રતિબંધ આવી ગયો છે. સાર્કાઝમ એટલે મર્મવચન, મહેણું, કટાક્ષ, વક્રોકિત, વાંકો બોલ, કરડું કે કટુવચન. તો તો સરકારી ઓફિસમાં એનો વાંધો નથી. કારણ કે સરકારી ઓફિસ એ કામ કરવાની જગ્યા છે જ ક્યાં?! બસ, આ જ અર્થ આજનાં શબ્દનો. વાંકું બોલવું. કોઈ વિષે. અમે બોલ્યાં. અહીં અમે સરકારી ઓફિસ અને ‘બાબુડમ’ વિષે બોલ્યા. સાર્કાઝમ એટલે વ્યંગપૂર્ણ ટિપ્પણી જેનો અભિપ્રેત અર્થ સામાન્ય શબ્દાર્થથી વિપરીત હોય અને બીજાની નિંદા કે અપમાન માટે ઉપયોગ થાય તે. સરકારી ઓફિસમાં કામ થતું નથી-ની નિંદા કરવા અમે લખ્યું એ કટાક્ષ ઉર્ફે સાર્કાઝમ.

‘ધ સાઉથ આફ્રિકન’ અનુસાર હવે પછીથી કામની જગ્યાઓ ઉપર ‘ગોસિપ’ (Gossip) ‘સાર્કાઝમ (Sarcasm) અને આઈ-રોલિંગ (Eye-rolling) ગુનો ગણાશે અને જે એવું કરશે એની ઉપર શિસ્તભંગનાં પગલાં લેવાશે. ‘ગોસિપ’ એટલે કુથલી કરવી, નકામી વાતો કરવી. અને ‘આઈ-રોલિંગ’ એટલે આંખો ગોળ ફેરવવી એવું બતાવવા કે સામેવાળાએ જે કહ્યું એ બકવાસ છે, વાહિયાત છે, નકરી સ્ટુપિડીટી છે. હા, બોલ્યાં વિના ય અપમાન થઈ શકે. પણ આજે સાર્કાઝમની વાત.

એક એવો જ બીજો શબ્દ છે આયરની (Irony). અર્થ થાય ઊલટું બોલવું, વક્રોક્તિ કે કટાક્ષવચન. પણ એ યાદ રહે કે દક્ષિણ આફ્રિકાએ આયરની ઉપર પ્રતિબંધ મૂક્યો નથી. સાર્કાઝમ આમ તો આયરની જ છે. બે વચ્ચે ફરક બસ એટલો કે સાર્કાઝમમાં અપમાન હોય છે, સામેવાળાને નીચે દેખાડવાની વૃત્તિ હોય છે, ટીકા હોય છે, લાગણીને ઠેસ પહોંચાડવાની ઈચ્છા હોય છે. કોઈએ કશું ન કરવાનું કામ કર્યું હોય, ‘ભૂલ થઈ ગઈ’ એમ પણ કહે પણ ત્યારે તમે પ્રતિક્રિયા આપો કે ‘બહુ સરસ!’ તો પેલાને ખરાબ લાગે કે ‘તમે આમ વાંકું વાંકું કેમ બોલો છો?’ બસ આ સાર્કાઝમ છે. કોઈ પાર્ટીમાં બહુ મોડા આવે તો તમે કહો કે ‘તમે તો બહુ વહેલાં આવી ગયા, ભાઈ!’ આમાં આયરની પણ છે અને સાર્કાઝમ પણ છે પણ આયરની વિનાનું સાર્કાઝમ પણ હોઈ શકે. જેમ કે એક અસુંદર મહિલાએ એક વાર વિન્સ્ટન ચર્ચિલને કહ્યું કે ‘તમે પીને ટલ્લી થઈ ગયા છો’ તો ચર્ચિલે જવાબ આપ્યો હતો: ‘મારો નશો તો કાલે ઉતરી જશે.’ અહીં કોઈ વક્રોક્તિ નથી પણ છતાં ટીકા તો છે જ. એમ કે એ મહિલા બદસૂરત છે તે રહેશે જ, કાલે પણ. ટૂંકમાં, વક્રોક્તિ એ રમૂજનાં વેશમાં છૂપાયેલો વિરોધ છે, દ્વેષભાવ છે. કહે છે કે વક્રોક્તિ રમૂજનું સૌથી નીચ સ્તર છે પણ એ છે જબરું મઝાનું. અને બેહદ બૌદ્ધિક પણ છે. ‘સારાભાઈ વર્સિસ સારાભાઈ’ ટીવી સીરીયલનો ઇન્દ્રવદન વક્રોક્તિનો બેતાજ બાદશાહ છે. એ વક્રોક્તિથી રમૂજ નિષ્પન્ન કરે છે. દા. ત. માયાને કહે છે કે ‘કમ ઓન માયા! પ્લીઝ ડોન્ટ ક્રાય. તુમ તો જાનતી હો કે રોતે હુએ તો તુમ ઓર ભી અચ્છી નહીં લગતી!’

મૂળ ગ્રીક શબ્દ સાર્કાસમોસ-માં સાર્કા એટલે માંસ કે માંસનો ટૂકડો. સાર્કાસમોસ એટલે કૂતરો ચીરે એમ માંસને ચીરી નાખવું તે. સાર્કાઝમમાં શાબ્દિક હિંસા છે. સાર્કાઝમ શબ્દ ઇંગ્લિશ ભાષામાં સને ૧૬૧૦થી શામેલ છે. એક શબ્દ સટાયર (Satire) પણ છે. સટાયર એટલે અન્યનાં દુર્ગુણ, અવગુણ કે અપલક્ષણનો ઉપહાસ કરનારું લખાણ. એક જાતની વક્રોક્તિ જ થઈ. સટાયર જો કે સાર્કાઝમની સરખામણીમાં લાંબુ હોય છે અને જરૂરી નથી કે સટાયર કડવું જ હોય. સાર્કાઝમ ઉર્ફે અપમાનજનક વક્રોક્તિ ઘણી વાર વધારે અસરકારક હોય છે. ધીમે ધીમે કહીએ તો કાંઈ સુધારો ન થાય પણ વાંકું કહીએ તો એને લાગી આવે. નારાજ થાય પણ સુધારો ય થાય! ‘મેં તાળી એટલે નથી પાડી કે તમારી કવિતા અમને ગમી. મેં તાળી એટલે પાડી કે એ પૂરી થઈ!’ કવિને ખ્યાલ આવે કે એની કવિતા રોશેષિસ છે. અને પછી સુધારો થાય. આમ જુઓ તો સાર્કાઝમ મઝાની આદત છે. સામાવાળાનું જે થવાનું હોય તે થાય! કોઈને તમાચો મારવો પણ આ તો ભાઈ, શબ્દોનો તમાચો છે. એવું ય કહેવાય છે કે મૂર્ખાઓનું અપમાન કરવું હોય તો વક્રોક્તિ કહેવી. અપમાન ય થાય અને એને એમ કે મારા સમૂળગાનાં વખાણ કર્યા!

‘કાશ્મીર ફાઇલ્સ’નાં ડાયરેક્ટર વિવેક અગ્નિહોત્રીને મધ્યપ્રદેશનાં એક આઈએએસ અધિકારી નિયાઝ ખાને કહ્યું કે ‘તમારી ફિલ્મની આવક કાશ્મીરી પંડિતનાં બાળકોનાં શિક્ષણમાં તમારે દાન કરી દેવી જોઈએ’. અમને લાગે છે આ સાર્કાસ્ટિક ટ્વીટ હતો. વિવેક્ભાઈએ પણ વિવેકથી કહી દીધું કે ‘હા, તમે પણ તમારા લખાયેલા પુસ્તકોની રોયલ્ટી રકમ દાન કરી દો’. સાર્કાઝમ વિ. સાર્કાઝમ!

વક્રોક્તિ જો આદત બની જાય તો સંબંધ તૂટે. એટલે એમ કરવું ટાળવું. તમે વ્યગ્ર હો અને કોઈ પૂછે કે ‘તમે કેમ છો?’ તો ‘ખૂબ સારું!’-એવું બોલવું ટાળવું. જો એ તમારો પોતીકો હોય તો સીધી વાત કરો. અરે, પોતાની સાથે વાત કરો તો પણ વક્રોક્તિ ટાળવી. મેં કાંઈ ભૂલ કરી, ‘બહુ સરસ મિસ્ટર પરેશ વ્યાસ, સારું કર્યું!’ આવી જાત વક્રોક્તિ પણ શું કામ? એની જગ્યાએ ‘ભૂલ તો બ્રહ્માની ય થાય, હવેથી હું કાળજી લઇશ’, એવું હું મારી જાતને કહું તો સારું. અને એ પણ વિચારી લેવું કે તમે અવળું બોલો, ટોણો મારો તો સામેવાળાની પ્રતિક્રિયા પણ સાર્કાસ્ટિક હોઈ શકે. પછી તો મહાભારત થઈ જાય! વાંકું બોલવું, કરડું બોલવું, એનાં કરતાં ભલું બોલવું સારું. છોરો કે’દાડાનો કરડું કરડું કરતો’તો પણ કટુવચન જો વ્યસન બની જાય તો ખોટું. વક્રોક્તિ માત્ર ઉક્તિ (બોલ, કથન,વચન) છે એવું નથી. ઇશારામાં પણ થાય. અથવા શબ્દમાં પણ લખાય. અહીં સંભાળવું. વધારે પડતી ગેરસમજ ન થાય તે જોવું. સાર્કાઝમથી સામી વ્યક્તિમાં સુધારો થાય એવી અપેક્ષા રાખો તો તમારી એમ કહી/લખી દીધા પછીની વાત અને હાવભાવ સારા હોવા જોઈએ. શબ્દોનાં ઘા થાય તો રૂઝ આવતા વાર લાગતી હોય છે, સાહેબ! અને લખો ત્યારે તેને ‘સેન્ડ’ કરતાં પહેલાં ‘રી-રીડ’ કરવું. સાર્કાઝમ આમ તો ઇન્ટેલિજન્ટ વ્યક્તિની નિશાની છે. જે સાર્કાઝમ કહી/લખી શકે, એ વ્યક્તિ બેલાશક હોંશિયાર છે. પણ એનાથી સંબંધ તૂટે છે. એના કરતા સબ કુછ શીખા હમને, ન શીખી હોંશિયારી-નું ગીત ગાવું હિતાવહ છે.

શબ્દ શેષ:

“તમે પહેલેથી જ આટલા મૂર્ખ છો કે પછી આજે કોઈ ખાસ પ્રસંગ છે?” –અજ્ઞાત