શ્રી ઉમેશ ભટ્ટની કલમે”રમે માત માઝમરાત”

“રમે માત માઝમરાત”યામિની

ગરબાનિષ્ણાત આદરણીય શ્રીમતી નયનાક્ષીબહેન વૈદ્યજેમની પ્રસ્તાવના અને આશીર્વાદ આ પુસ્તક અને આલ્બમ”રમે માત માઝમરાત”ને મળ્યાં છે.રાષ્ટ્રીય કલા કેન્દ્ર તરફથી એમના દિગ્દર્શનમાં મેં ઘણા ગરબાઓ કર્યા અનેક સ્પર્ધાઓમાં રાજયકક્ષા સુધી વિજેતા થયા, અન્ય શહેરોમાં કે દૂરદર્શન પર પણ અનેક વખત રજૂઆત કરી. જેમની અર્વાચીન ગરબાની ગૂંથણી અદ્ભૂત અને નયનરમ્ય છે એવા મારા ગરબાગુરુ શ્રીમતી નયનાક્ષી બહેનને સાદર પ્રણામગરબો શ્રેષ્ઠ શબ્દાંજલી નૈનાક્ષી વૈદ્ય”રમે માત માઝમરાત’ યામિનીબેનનું નવસર્જન ગરબા પ્રકાશન એ એમનું એક નવા ક્ષેત્રમાં પદાર્પણ છે. એક નવલો તે ગરબો જાતે કોરિયો રે લોલમાંહે શ્રદ્ધાનો દીવડો પ્રગટાવિયો રે લોલ અત્યાર સુધી યામિનીબહેન એક કવયિત્રી, એક નાટ્યલેખિકા, વિશેષમાં કહીએ તો સાહિત્યની કોઈપણ વિધામાં પારંગત લેખિકા તરીકે ઓળખાતાં રહ્યાં છે. એમના આ ગરબા પુસ્તક દ્વારા હવે એમના વ્યક્તિત્વના અન્ય એક પાસાનો પરિચય મળે છે. ગરબાલેખિકા તરીકે સમાજને એમનું એક વિશિષ્ટ પ્રદાન કહી શકાય.આજે જ્યારે રંગમંચના ગરબા ખૂબ ખર્ચાળ થઈ ગયા છે, ત્યારે શેરીગરબાનું પ્રચલન વધી રહ્યું છે. શેરીગરબા એ આપણી અત્યંત પ્રાચીન ગરબાકળા છે અને એ ગરબાનો સંગ્રહ આજે પ્રાપ્ય નથી. બહેનો માત્ર ગાઈને આ ગરબાની જાળવણી કરતી રહી છે પરંતુ ધીરેધીરે એમાં એકવિધતા આવે એ સ્વાભાવિક છે એટલે ગરબા ગવડાવનાર અને જોનાર બંનેને તેમાં રસ ઓછો થતો જાય છે. ભલે આજનો શેરીગરબો આધુનિક થતો ગયો હોય પરંતુ હવે નવા ગરબા લખવાની પ્રથા શરૂ થઈ છે. યામિનીબહેને એવા જ કોઈક વિચારથી નવા ગરબાની રચના કરી છે જે માત્ર શેરી ગરબામાં નહીં, પરંતુ રંગમંચના અર્વાચીન ગરબામાં પણ ગરબા રસિક બહેનોને ઉપયોગી થશે એની મને ચોક્કસ ખાતરી છે. આ ગરબા પુસ્તકની વિશિષ્ટતા એ છે કે એમાં વિવિધ પ્રકારના ગરબાઓનું લેખન કરવામાં આવ્યું. યામિનીબહેનના હૃદયના ઉમળકાએ જ એમને આ લેખન કાર્યમાં સહાય કરી છે. તેઓ પોતે પણ એક જ સારા ગરબા કલાકાર છે, તેથી ગરબાકળા એમના જીવનમાં વણાઈ ગઈ છે. આવનજાવનમાં ગુંજે અનહદનો નાદપગ નર્તન કરે જ્યાં પડે એક સાદરગરગમાં માંડ્યો સહુએ અખિલ નૌતમ રાસઆખું બ્રહ્માંડ આવીને નીરખે ગરબાની આસપાસસકળ વિશ્વનો ગરબો ગવડાવિયો રે લોલઆ ગરબાલેખનમાં એમના હૃદયના ઉમળકાને અને અનુભૂતિને શબ્દોમાં કંડારી લેવાની તાલાવેલી સહાયભૂત થતી રહી છે, તેથી જ એમની આ ગરબા રચનાઓમાં વિષય વૈવિધ્ય જોવા મળે છે. એમણે સૌથી વધુ માતાજીની ભક્તિરચનાઓ આપી છે, સાથેસાથે સામાજિક સંબંધોના ગરબા, પ્રકૃતિવર્ણનના ગરબા, ઋતુઓના ગરબા, તહેવારના ગરબાનો સમાવેશ આ પુસ્તકમાં કરવામાં આવ્યો છે. વળી, એમના શબ્દોમાં એક આંતરિક લય છે જે સ્વરકારોને સ્વરાંકિત કરવામાં મદદરૂપ થશે. આ પુસ્તકમાં એકાવન જેટલા ગરબા અને પાંચ ગોરમાના એમ છપ્પન ગરબાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેને માટે એમને એમના કુટુંબમાંથી મળેલો સાહિત્ય અને કળાનો વારસો સહાય કરે છે. યામિનીબહેનના નાની ખૂબ સુંદર ગરબો ગાતાં અને ગવડાવતાં. એમની પાસે આવા ગરબા અનેક હતાં જે બાળપણથી જ યામિનીબહેનના વ્યક્તિત્વમાં વણાઈ ગયા. માતાપિતા બંને સાહિત્ય અને સંગીતના શોખીન, જેમણે યામિનીબહેનની કળાને સતત પ્રોત્સાહિત કરી, તેથી યામિનીબહેને નાટ્યલેખન, કાવ્યલેખન, સાહિત્ય, અભિનય, ગરબાલેખન પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં પોતાની યોગ્યતા દર્શાવી. પતિશ્રી ગૌરાંગભાઈએ એમની દરેક પ્રવૃત્તિમાં સાથસહકાર આપ્યો. વિશેષ નોંધનીય બાબત તો એ છે કે, તેઓ વિજ્ઞાનના વિદ્યાર્થી રહ્યાં. બી.એસસી. માઈક્રોબાયોલોજી સાથે કરીને વિવિધ સેન્ટરોમાં તેવીસ વર્ષ સુધી લેબ ટેકનિશિયન તરીકે કાર્યરત રહ્યાં. આમ, વિજ્ઞાન અને સાહિત્ય તથા કળાનો વિશિષ્ટ સમન્વય તેમના વ્યક્તિત્વમાં જોઈ શકાય છે. તેમને વિવિધ ક્ષેત્રોમાં મળેલા એવોર્ડ અગણિત છે. તેમણે લખેલ નાટકોને પણ અનેક પારિતોષિકો મળ્યાં છે. ‘જરા થોભો’ નાટકના તો ૩૫૦થી પણ વધુ શો થઈ ચૂક્યા છે. આ બધા જ લેખનકાર્યની વિશિષ્ટતા એ એમની મૌલિકતાનો ગુણ છે. માત્ર ઘટનાને આધારે એમણે અનેક નાટકો લખ્યાં છે, જે ખૂબ સફળ પણ થયાં છે. મને આશા છે કે, એમનું આ એક જુદા જ ક્ષેત્રમાં પદાર્પણ સફળતાને વરશે. ગરબા પ્રિય બહેનો અને કલાકાર દીકરીઓને આ સંગ્રહ અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડશે એની મને ચોક્કસ ખાતરી છે. સ્વરકારો અને ગરબા મંડળીઓને આ પુસ્તકના કેટલાંક ગરબાનું સ્વરાંકન પણ ઉપલબ્ધ કરાવવાની તેમની નેમ છે. આમ, ગરબો એના સંપૂર્ણ સ્વરૂપમાં સમાજને ઉપલબ્ધ થશે અને આપણી પ્રાચીન ગરબા સંસ્કૃતિ અને સંસ્કાર જીવંત રહેશે.સૌન્દર્યમંડિત મન સર્જનાત્મકતાનો પાયો છે. સર્જનાત્મકતા વિચારોને નાટક, વાર્તા, કવિતા, ચિત્ર કે કાવ્યના સ્વરૂપમાં બદલી નાખે છે. યામિનીબહેનની આ સર્જનાત્મકતા સદાય જીવંત રહે અને અનેક ક્ષેત્રોમાં તેમની મૌલિકતાનો લાભ વાચકોને મળતો રહે એવી શુભેચ્છા અને એમની આ ગરબા રચનાઓને-ડુંગરથી ઊતરી મા આશિષો આપેમાડીનાં ચરણોમાં આ ઉત્સવ ગાજે…

લવનો રંગ લવેન્ડર

લવનો રંગ લવેન્ડર कोई समझे तो एक बात कहूँ इश्क़ तौफ़ीक़ है गुनाह नहीं -फ़िराक़ गोरखपुरीપ્રેમ એ ગુનો નથી, એ તો વરદાન છે. જાણીતા લેખક સંપાદક વિનોદ મહેતા પોતાની આત્મકથા ‘લખનૌ બોય’માં લખે છે કે ઉર્દૂનાં જાણીતા શાયર ફિરાખ ગોરખપુરી સજાતીય સંબંધ માટે સદા આતુર રહેતા. અમારા જેવા છોકરાઓને પોતાનાં તરફ આકર્ષિત કરવાના તમામ પ્રયત્નો તેઓ કરતાં. અડધી બોટલ રમ પીતા પીતા અને સાથે સાથે તેઓ ઇંગ્લિશ ભાષાનાં દિગ્ગજ કવિઓ વર્ડ્સવર્થ, શેલી કે કીટ્સની કવિતાઓની વાતો કરતાં પણ એમની નજર અમે છોકરાઓની કમર નીચે જ રહેતી. એમને એમાં મઝા આવતી. પછી એમની આંખો લાલ થતી અને પછી કહેતા કે પુરુષ પુરુષ વચ્ચેનો પ્રેમ પણ કુદરતી જ હોય છે. પછી તેઓ અમારા પૈકી એકને એમની બાજુમાં બેસવા કહેતા અને એ સિગ્નલ હતું હવે ત્યાંથી ભાગી છૂટવાનું…! જુન મહિનો એટલે સમલિંગી વ્યક્તિઓનો સ્વાભિમાન મહિનો. તેઓ પુરુષ હોય કે સ્ત્રી છે પણ સાથી તરીકે તેઓ સમલિંગી વ્યક્તિને પ્રેમ કરવાનું પસંદ કરે છે. આમ તો હવે ‘લેસ્બિયન’ (સમલિંગકામી સ્ત્રી) કે ‘ગે’ (સમલિંગકામી પુરુષ) ઉપરાંત ‘બાઈસેક્સ્યુઅલ’ (ઊભયલિંગીકામી સ્ત્રી કે પુરુષ) અને ‘ટ્રાન્સજેન્ડર’ (જન્મજાતિ વિપરીત વ્યક્તિ). હવે એમાં ‘ક્વેશ્ચનિંગ’ કે ‘ક્વીઅર’(આમ સમલિંગી પણ હજી પસંદગી પર પ્રશ્નાર્થ હોય તેવી વ્યક્તિ). બધા સંક્ષેપાક્ષર મળીને શબ્દ બન્યો એલજીબીટીક્યૂ. આજથી ૫૨ વર્ષો પહેલાં ૨૮ જૂનની વહેલી સવારે ન્યૂયોર્કનાં ગ્રીનીચ વિલેજમાં સમલિંગી વ્યક્તિઓનું લોકપ્રિય મિલન સ્થાન સ્ટોનવોલ ઈન પર પોલિસે છાપો માર્યો. અત્યાર સુધી આવા છાપા પડતા હતા અને છાપાંમાં આ વાતો છપાતી. પણ ક્યાંય કોઈ વિરોધ નહોતો. આ પહેલી વાર બન્યું કે હોટલની આસપાસ એકઠાં થયેલાં ટોળાએ પોલિસનો હુરિયો બોલાવ્યો, પથ્થરમારો કર્યો, પરચૂરણ સિક્કાઓ ફેંક્યા. તે સમયે સ્થળે રહેલાં પોલિસે આખરે વધારાની કુમક બોલાવવી પડી. પછી આ વિરોધ પાંચ દિવસ ચાલ્યો પણ સમલિંગી સમાન અધિકાર આંદોલનનાં બીજ પહેલી વાર રોપાયા. ગયા અઠવાડિયે ગૂગલ સર્ચ એન્જિન દ્વારા આ આંદોલનનાં પ્રણેતા ફેંક કમેની (૧૯૨૫-૨૦૧૧)ને શ્રદ્ધાંજલિ આપતું ડૂડલ રજૂ કરવામાં આવ્યું. ફ્રેન્ક કમેનીએ બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં અમેરિકન સૈન્યનાં સેનાની તરીકે યુરોપમાં ફરજ બજાવી હતી. પછી પ્રતિષ્ઠિત હાર્વડ યુનિવર્સિટીમાંથી અવકાશવિજ્ઞાન વિષયમાં ડૉક્ટરેટ કર્યું અને સરકારી વિભાગમાં અવકાશયાત્રી વિભાગમાં વરિષ્ઠ અધિકારી તરીકે જોડાયા પણ જેવી સરકારને ખબર પડી કે તેઓ સમલિંગી છે તેઓને નોકરીમાં તગેડી મૂક્યા. તેઓએ આંદોલન કર્યું. સમલિંગી કામી પસંદગી એ માનસિક રોગ છે, એવા અમેરિકન સાયકિયાટ્રીક એસોસિએશનનાં દાવાને એમણે પડકાર્યો. આખરે ૨૦૦૯ માં સરકારે તેઓની વિધિવત માફી માંગી અને પાટનગર વોશિંગ્ટન ડીસીમાં એક રસ્તાને એમનું નામ આપ્યું. પણ ગઈ સદીનાં મધ્ય ભાગમાં અમેરિકન શાસનકર્તાઓ માનતા કે આ મનોરોગ છે. આવા લોકો કોઈ કામને લાયક નથી. એવું મનાતું કે સમલિંગી વ્યક્તિઓ સામ્યવાદ તરફી છે અને દેશની સુરક્ષા માટે જોખમ છે. સરકારી નોકરીમાંથી એમની સામૂહિક બરખાસ્તગી કરવામાં આવી. આ ડર, ધાસ્તી કે ધ્રાસકો ‘લવેન્ડર સ્કેઅર’ (Lavender Scare) તરીકે ઓળખાયો. ગુજરાતી લેક્સિકોન અનુસાર ‘લવેન્ડર’ એટલે એક ખુશબોદાર ફૂલોવાળો છોડ, તેના ફૂલનો ફીકો જાંબુડિયો રંગ. અને ‘સ્કેઅર’ એટલે અગાઉ કહ્યું તેમ ડર, ધાસ્તી કે ધ્રાસ્કો. અમેરિકી સરકાર સમલિંગી લોકોને સરકારી નોકરી માટે અનફિટ જાહેર કરી ચૂકી હતી. તેઓ ગુનાઈત ગાંડાં કે નૈતિક પતિત કેટેગરીમાં મૂકી દેવામાં આવ્યા હતા. અમેરિકા તો મૂડીવાદી દેશ છે. હંમેશા ડર તો રહે કે ક્યાંક સામ્યવાદ ઘૂસી ન જાય. તે સમયે લોકોની માન્યતા પણ એવી જ હતી કે સામ્યવાદીઓ નીતિભ્રષ્ટ હોય છે અને માનસિક રીતે અસ્થિર હોય છે. સમલિંગી વિષે પણ એવું જ મનાતું. અને આમ સામ્યવાદી અને સમલિંગી વચ્ચે કોઈ સીધું કનેક્શન ન હોવા છતાં બંને માટે સરકાર કક્ષાએ ડરનો માહોલ ઘેરો થતો ગયો. પણ આ ડરને લવેન્ડર ઉર્ફે ફીકો જાંબુડિયો રંગ શા માટે દીધો? સામ્યવાદીઓથી જે ડર હતો એ ‘રેડ સ્કેઅર’ તરીકે જાણીતો બન્યો હતો. એનાં પ્રણેતા સેનેટર મેકકાર્થી રેડ સ્કેઅરને જીવંત રાખવા એને લવેન્ડર સ્કેઅર સાથે જોડી દેતા, જેથી મામલો ચર્ચાતો રહે. એ તો પત્રકારોને કહેતા કે ‘જો તમે મારા વિરોધી હો તો કાં તો તમે સામ્યવાદી છો કાં તો મુખમૈથુનમાં રાચનારા..’દર અસલ અમેરિકા દેશ પુરુષને અને સ્ત્રીને બે અલગ રંગમાં જુએ છે. છોકરો હોય તો એ હંમેશા આસમાની કે ભૂરાં વસ્ત્રમાં હોય અને છોકરી એટલે ગુલાબી વસ્ત્રથી સજ્જ. નાનું છોકરું જોઈને જ ખબર પડી જાય કે બોય છે કે ગર્લ. આમે ય કોઈ છોકરો ગુલાબી રંગનાં કપડાં પહેરે તો કેવો લાગે? પણ એવા છોકરા કે છોકરી જે લિંગ કે જાતિની દૃષ્ટિએ મૂળ શરીરથી અલગ પ્રકૃતિ ધરાવે છે એને કયો રંગ દેવો? આસમાની અને ગુલાબીને ભેગો કરો તો કયો રંગ બને? ફીકો જાંબુડી ઉર્ફે રંગ લવેન્ડર. વર્ષ ૧૯૨૩ માં કવિ હેરોલ્ડ હર્સીએ ‘લવેન્ડર કાઉબોય’ નામની વ્યંગ કવિતા લખી. સામાન્ય રીતે અમેરિકન કાઉબોય એટલે પુરુષાતનથી ખબબદ થતો હોય એવો અમેરિકી ગોવાળિયો. પણ અહીં એવા કાઉબોયની વાત હતી જે સ્વભાવે બીકણ હતો અને એની છાતી પર માત્ર બે વાળ હતા. વર્ષ ૧૯૩૫ માં પ્રકાશિત થયેલી બોલચાલનાં શબ્દોની ડિક્સનરીમા એક શબ્દ આવ્યો: સ્ટ્રીક ઓફ લવેન્ડર(લવેન્ડરની લીટી). એનો અર્થ થતો હતો: બાયલો, સ્ત્રી સરખો, સ્ત્રૈણ, નામર્દ, પોચા દિલનો છોકરો. આ એ જ શબ્દ હતો જે અમેરિકાનાં પ્રેસિડન્ટ અબ્રાહમ લિંકનની જીવનકથા લખનાર લેખક કાર્લ સેન્ડબર્ગે અબ્રાહમ લિંકનનાં પુરુષ મિત્રો માટે વાપર્યો હતો. એવું કહેવાય છે કે તેઓ એલજીબીટીક્યૂનાં ‘જી’ હતા અથવા ‘બી’ હતા. જો કે લેખક કાર્લ સેન્ડબર્ગે આ બાબતને ફોડ પાડીને સમજાવી નહોતી. પણ એટલું નક્કી કે રંગ લવેન્ડર સામાન્ય નહોતો. સામાન્ય સંબંધો માટે નહોતો. વીસમી સદીમાં એનો અર્થ સજાતીય સેકસ સંબંધો સાથે જોડાતો ગયો. જો કોઈ લગ્નમાં એક અથવા બંને સમલિંગી હોય તો એને લવેન્ડર મેરેજ કહેવાય. આવા લગ્નમાં જે આવે એનું સ્વાગત લવેન્ડર રંગનાં ગુલાબથી થાય. વેલલેન્ટાઇન ડેની ઉજવણી તો આપણે જાણીએ. એમાં એક રોઝ ડે હોય. જો સમલિંગી પ્રેમ હોય તો લવેન્ડર ગુલાબની લેવડદેવડ થાય. વીસમી સદી પહેલાં લવેન્ડર રંગ સમલિંગી પ્રેમનું પ્રતીક નહોતું. એનાથી ઊલટું પૈસાદાર લોકો લવેન્ડર રંગનાં વસ્ત્રો પહેરતા અને વિજાતીય પ્રેમ કરતા. લવેન્ડર રંગ કુદરતી ફૂલોમાંથી બનતો જે ખૂબ મોંઘો હતો. પણ પછી ઓગણીસમી સદીમાં એવા રંગની કેમિકલ ડાઈની આકસ્મિક શોધ થઈ. હવે એવા રંગનાં વસ્ત્રો બનવા માંડ્યા જે સૌને પોષાય. ધીરે ધીરે આ રંગ હોમોસેક્સ્યાલીટી સાથે જોડાતો ગયો. એ વાત અલગ છે કે લવેન્ડર મનની શાંતિ લાવે છે. નસીબ પણ લાવે છે. જે છે તે છે. એનો સ્વીકાર કરીને ચાલીએ એટલે ચાલે. શબ્દ શેષ: “સમલિંગી હોવું એ ડાબેરી હોવા બરાબર છે. મોટે ભાગે લોકો જમણેરી હોય છે. થોડા લોકો ડાબેરી હોય છે. કેમ કોઈ ડાબેરી કે જમણેરી હોય છે?- ખબર નથી. કશું ય સાચું કે ખોટું નથી. બસ એ તો એવું છે તો છે!” –અજ્ઞાત

ચાલો રીવર્સમાં જઇએ પાર્ટ-2

ચાલો રીવર્સમાં જઇએ પાર્ટ-2: (ગયા અંકમાં આપે વાંચ્યું કે પ્રાચીન ગ્રીસમાં પરાક્રમ કરીને પાછા ફરેલા થેસિયસનું જહાજ એથેન્સવાસીઓ કાયમી યાદગીરી માટે સાચવી રાખે છે. કાળક્રમે જહાજનો જે હિસ્સો સડી જાય તે ટૂકડો નવો નંખાય. સદીઓ વીતી. ધીરે ધીરે કરતા જહાજનાં બધા જ ટૂકડાં બદલાયા. ચર્ચાઓ શરૂ થઇ કે હવે આ જહાજ શિપ ઓફ થેસિયસ કહેવાય કે નહીં? કોઇ કહે કહેવાય, કોઇ કહે ના રે ના. આ વિરોધાભાસી વાતને લઇને એક અદભૂત ફિલ્મ બની છે. રાજકોટ મહા(!)નગરમાં ‘શિપ ઓફ થેસિયસ’ ફિલ્મનો પડતર રનીંગ ખર્ચ પણ સરભર થાય એટલાં લેવાલ(દર્શક વાંચવું) નહોતા એટલે ફિલ્મનાં શૉ થઇ ન શક્યા. રાજકોટ શહેરનાં તબીબો, વકીલો, અધિકારીઓ, સાહિત્યકારો, શિક્ષણવિદો, અખબારનવેશો સહિતનાં તમામ બુદ્ધિજીવીઓને સમય નહોતો. સરસ વાત પણ ખોટા સમયે, ખોટા વાતાવરણ(આઇ મીન વરસાદી વાતાવરણ)માં દર્શાવાતી હોય તો નિષ્ફળ જાય. રાજકોટ શહેર સૌરાષ્ટ્રનું પાટનગર સાચું પણ એનો પરિવેશ હજી ગ્રામ્ય છે. અમને ફિલ્મ ન જોયાનો અફસોસ ત્યારે થયો જ્યારે ફિલ્મનાં યુવા ગુજરાતી નિર્દેશક આનંદ ગાંધીએ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું કે એમની સર્જનશીલતામાં ગુજરાતી સાહિત્ય, ખાસ કરીને કવિ શ્રી રમેશ પારેખની ગહેરી અસર છે. જો ક ઈ જાણીને અમને મઝા તો પડી. બંધ હોંઠમાં સોળ વરસની કન્યા આળસ મરડે એ સોનલ જ્યારે ઘરડી થાય અને બાંકડે બેસે ત્યારે શું એ એ જ સોનલ કહેવાય? શું શિપ ઓફ થેસિયસ ફિલ્મની પ્રેરણા ખરેખર તો સોનલ પેરાડોક્સ જ છે? હવે આગળ) આમ તો વધુ આવતા અંકે એવું લખતા લખી દીધું. કારણ અમારી ઇચ્છા આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરની ફિલ્મનાં આપણા ગુજરાતી ડાયરેક્ટર આનંદ ગાંધીનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવાની હતી. અમે અતિસૌજન્યશીલ એવા અમારા તંત્રી શ્રી કૌશિકભાઇને વિનંતી કરી કે અમને ફિલ્મનાં ડાયરેક્ટર આનંદ ગાંધીનો મોબાઇલ નંબર ગોતી દ્યો. પણ તંત્રીઓને તંત્રીલેખ લખવા સિવાય વાર્ષિક લવાજમનાં ડ્રો કરવા સુધીનાં અનેક કામો હોય છે એટલે તેઓ આનંદભાઇનો સંપર્ક થાય એવી કોઇ વ્યવસ્થા ગોઠવી ન શક્યા. હવે હું ચિંતામાં હતો. કોલમની ડેડ લાઇન નજીક આવતી જતી હતી અને શિપ ઓફ થેસિયસ વિષે વધુ શું લખવું એનો કોઇ વિચાર મારા મનમાં આવતો નહોતો. ફિલ્મ મેં જોઇ નહોતી પણ એમાં ત્રણ વાર્તાઓ હતી. એક સોનલવર્ણી અંધ છોકરી માત્ર અવાજ અને ગંધનાં આધારે અદભૂત ફોટોગ્રાફી કરતી હતી. કોર્નિયા સર્જરીથી એને દ્રષ્ટિ પાછી મળી પછી ત્યાર પછી એની ફોટોગ્રાફીમાં એ દમ નહોતો. શું શરીરનું અંગ બદલાય ત્યારે એ વ્યક્તિ એ જ રહે કે બદલાય જાય? આવી જ બીજી બે વાર્તા હતી. પણ આ વાત તો અનેક કટારલેખકો અને ફિલ્મ વિવેચકો લખી ગયા છે. કોકિલા મારી ચિંતા વાંચી શકે છે. એની પાસે છઠ્ઠી જ્ઞાનેદ્રિય છે. મને કહે એક કામ કરો. આનંદ ગાંધીનો કાલ્પનિક ઇન્ટરવ્યૂ કરો. અને આમ મારી કોકિલાએ લીધેલો આનંદ ગાંધીનો કાલ્પનિક સાક્ષાત્કાર લખી રહ્યો છું. કોકિલા: નમસ્તે આનંદભૈ.. આનંદ: હાય..હાવ યુ ડૂઇંગ.. કોકિલા: સારું સારું. આપની ફિલ્મ વિષે થોડું પૂછવું છે? આનંદ: યસ, ગો ઑન.. કોકિલા: આપે કહ્યું કે આપની આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરની ફિલ્મ પાછળ ગુજરાતી સાહિત્યની ઊંડી અસર છે. આનંદ: સ્યોર.. હું નખશીખ ગુજરાતી છું. રમેશ પારેખ મારો ફેવરીટ કવિ. આ ઉપરાંત મરીઝ અને શેખાદમ આબુવાલા મારા ગમતા કવિ. ઇન ફેક્ટ, મારું પહેલું પરફોર્મીંગ આર્ટ ગુજરાતી નાટક હતું. ‘ચાલો રીવર્સમાં જઇએ’-નાં શૉ મેં અમદાવાદમાં કર્યા હતા. કોકિલા: ‘શિપ ઓફ થેસિયસ’નો વિરોધાભાસ અને ગુજરાતી સાહિત્ય… આનંદ: ર.પા. મારી પ્રેરણા છે. ર. પા.ની કવિતા મસ્ત છે. ર. પા.ની કવિતા સમસ્ત છે. આ જેને દુનિયા ગ્રીક પેરાડોક્સ કહે છે એ ખરેખર તો ગુજ્જુ પેરાડોક્સ છે. તમે પેલી કવિતા વાંચી હશે. ખુલ્લી તલવાર જેવી છોકરી સવારનાં ખુલ્લા અજવાળામાં… કોકિલા: ..ખલ્લાસ.. હવે કોણ કહે ખમ્મા એ જીવને-..જે મને મૂકીને લપસ્યો છે લાગલો કૂંડાળામાં….. વાહ…ર. પા. વાહ.! આનંદ: હવે વિચારો કે ધીમે ધીમે ઢાળ ઉતરતી ટેકરીઓની સાખે તમે જેને ફૂલ દીધા હોય એ સોનલ ડોશી થાય ત્યારે શું કરે? ર.પા.નું ડોશી કાવ્ય યાદ છે? ડોશી હાડકામાં ભળભાંખળાનું કાચું અંધારું મમળાવે પ્રભાતિયાંમાં ઘરડી જીભ ઝબોળે નાવણનાં પાણીમાં ગંગા-જમનાનાં પુણ્ય ફંફોસે પૂજામાં લાલાને કરચલિયાળ ચામડીનો ઉપરણો ધરે. માગણના ખલતામાં વાડકો એક ધ્રૂજારી ઠાલવે. ગાયકૂતરાંને બીક ચોપડેલી ચાનકી નીરે. ઊગતા સૂરજને ઝાંખાં ઝળઝળિયાંથી વાંદે ઘરને છીંકણીના સડાકામાં મૂંગીમૂંગી ભોગવે ગળા નીચે ઊતરી ગયેલી વાચાનો વાછૂટમાં મોક્ષ કરે આખ્ખું જીવતર બીજાઓના ભોગવટામાં ભાળે જગતભરની એકલતા ઉપાડી- વાંકી વળી ગયેલી પોતાની પીઠ અઢેલવાને ફળિયાની ધૂળમાં શોધે ખોવાયેલા ડોસાને. કોકિલા: એ જ સવાલ છે? શું આ સોનલ એ આ જ છે કે પેલી છે? આનંદ: કાળક્રમે કશું બદલાતું નથી. આપણે સ્થિર છીએ. સમય વહેતો જાય છે. ડોસીનાં હોઠ હવે કરચલિયાળ થયા છે, બસ એટલું જ. અને ડોસો નથી એની પૂર્તતા એ લાલાની દેવસેવામાં ગોતે છે. કોકિલા: કેટલાંક લોકો બદલાતા હોય તેવું લાગે. સારો માણસ ખરાબ થાય ત્યારે એ એ જ માણસ કહેવાય કે.. આનંદ: માણસ એ જ રહે. માણસ સારા જ હોય છે. કોઇ માણસ એક વેળા ખૂબ સારો હતો, હવે એવો નથી- એવું થાય ત્યારે તેને અત્યારનાં માપદંડથી મૂલવવો યોગ્ય નથી. ભૂલેચૂકે પણ કોઇએ સારું કાર્ય કર્યું હોય, અપવાદ રૂપે પણ કોઇ તમને ગમ્યા હોય તો એ જ મૂલ્યાંકન સાચું. હરહંમેશ સાચું. કાયમ માટે સાચું. કારણ કે એ જ ઓરિજીનલ છે. સોનલ કોઇ પણ કાળે, કોઇ પણ ક્રમમાં એ જ રહે છે. હું તો ફિલ્મને શિપ ઓફ સોનલ એવું નામ દેવાનો હતો, પણ ગુજરાતી સાહિત્યની વિશ્વ કક્ષાએ કોઇ ઉપજ નથી એટલે શિપ ઓફ થેસિયસ એવું નામ રાખ્યું. કોકિલા: રાજકોટમાં આપની ફિલ્મ ન ચાલી તેનો અફસોસ? આનંદ: જરા પણ નહીં. ઘણાં વર્ષો પહેલાં આવ્યો હતો ત્યારે સદર શેરબજારની સામે જીવતો આખલો આરામ ફરમાવી રહ્યો હતો. આજે બીઆરટી રોડ પર પિઝાહટ સામે ગાય બેઠેલી જોઇ શકાય છે. એક ફેંટાસ્ટિક ફ્યુઝન છે રાજકોટની આવોહવામાં. ગાયનું દૂધ પિઝાહટનું ચીઝ બની જાય તો ય ગાયનું અસ્તિત્વ તો રહે જ ને? થેસિયસ પેરાડોક્સ રાજકોટવાસીઓને સુપરે રાસ આવી ગયું છે. કોકિલા: સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને કોઇ સંદેશ? આનંદ: બસ, ચંદ્રકાંત બક્ષી અહીંથી શીખેલા એ કે ગાંઠિયા સ્થિતપ્રજ્ઞ છે. તીખાં મરચાં હોય કે મીઠી જલેબી, સૌનો સાથ, સૌનો વિકાસ.. સૌરાષ્ટ્રવાસીનો એ જ કહેવાનું કે ઇ કરીને છો તેવા જ ઓરિજિનલ રહેજો… રામ..રામ.. કોકિલા: રામ..રામ.. આમ કોકિલાએ આનંદ ગાંધીનો કાલ્પનિક ઇન્ટરવ્યૂ પૂર્ણ કર્યો. મને થયું કે ઇન્ટરવ્યૂની શરૂઆતમાં ‘હાય’ કહેતા આનંદ ગાંધી અંતે રામ રામ કહીને છૂટા પડ્યા. એને એ જ આનંદ ગાંધી કહેવાય? કોકિલા ક્યારેક જબરા તારામૈત્રક રચતી હોય છે. (અસ્તુ)

રે પંખીડા…

“રે પંખીડા… અરે, બાલ્કનીમાં ખીલેલાં કુંડાં હોય તો કેવું સરસ લાગે! તુલસી, ફૂદીનો કે પૂજા માટેનાં ફૂલ માટે પણ બેચાર કુંડાં હોય. પણ આ મૂઆ કબૂતરા રહેવા દે તો ને! અનિલભાઈ કુંજલતાબેનનો રોજનો આ બળાપો સાંભળતા. બાલ્કનીમાં વર્ષોથી કુંડાં રાખતાં પરંતુ કબૂતરો ચાંચથી એનાં સાંઠીકડાં તોડી તોડીને ત્યાં જ માળો બનાવતાં. તુલસીની માંજર તોડી નાખતાં, ફુદીનાની ડાળખી તોડી નાખતાં. તેમને ઊડાડવા માટે કેટલાય ઉપાયો અજમાવ્યા. કોઈએ કહ્યું કે, અરીસાના ટુકડા મૂકો. કોઈએ કહ્યું કે, સીડી લટકાવો. ઘણા બધા પ્રયોગ કર્યા પરંતુ કબૂતર જેનું નામ, આવી જ જાય! દીકરો ને દીકરી પરિવાર સાથે વેકેશનમાં ભેગા થતા ત્યારે પણ કુંજલતાબેન આજ વાત કરતાં. આખરે દીકરાએ કબૂતર ન આવે તે માટે જાળી કરાવી દીધી. કુંજલતાબેનને હાશ થઈ જાળીનો રંગ પણ લીલા રંગનો એટલે આંખોને પણ ઠંડક વર્તાય. વેકેશન પૂરું થયું એટલે દીકરો ને દીકરી પણ ખૂબ ખુશ થઈને ગયાં. અનિલભાઈ તો આખો દિવસ પેપર વાંચે, સમાચાર સાંભળે સાંજે ચાલવા જાય, જૂનાં ગીતો સાંભળે, એમ તેમનો સમય ખૂબ સરસ રીતે પસાર થાય. કુંજલતાબેન સવારે દેવસેવા અને થોડી સાફ-સફાઈ વગેરે જેવાં કામમાં હોય. બાકી રસોઈવાળાં બેન આવે, ઘરકામ માટે બેન આવે. હવે તો જાળી થઈ ગઈ એટલે સરસ મજાનાં નવાનક્કોર કુંડાં ગોઠવાયાં. મહિનામાં બે-ત્રણવાર માળી આવી જાય અને તેની સંભાળ રાખી જાય. હાશ! કેવાં સરસ જાસૂદનાં અને બારમાસીનાં ફૂલ થયાં છે! વળી, નાગરવેલનો છોડ પણ રોપાયો. ફુદીનાની ચા પીવાતી. વિષ્ણુ ભગવાનને તુલસી પણ ચઢાવાતી. પ્રસાદ પર તુલસીનું પત્તું મુકાતું. કુંજલતાબેન બાલ્કનીમાં જાળી થઈ જવાથી બેહદ ખુશ હતાં. દેવસેવા પતી જાય પછી થોડો સમય આમતેમ ઘરમાં ગોઠવણી કરીને જમવાનો સમય લાવી દેતાં, પછી તો સાવ જ નવરાં. ઘરમાં હવે નાનાં છોકરાં પણ નહીં. કોણ ઘર બગાડે? જે પણ હોય તે સફાઈ થઈ જતી હતી. કુંજલતાબેનનો બપોર પછીનો સમય કાઢવો અઘરો થતો. દીકરો ને દીકરી યાદ આવતાં. એવામાં એક દિવસે કુરિયરમાં દીકરીએ એમની વર્ષગાંઠે સાડલો મોકલ્યો. પહેલાં તો કુંજલતાબેન નવી સાડી આવે તો બારસાખે મૂકતાં અને કહેતાં કે બારસાખે મૂકવાથી બાર સાડી આવે! પરંતુ હવે એટલી ધીરજ રહી નહોતી. તેમને થયું કે, બાર બાર સાડીનું તે હવે શું કરવું? ઘરમાં સાડીઓનો ઢગલો પડ્યો છે. ને એમ તે મનમાં મલકાતાં. સાડી પહેરી જોવાની એમને ઈચ્છા થઈ. છેડો કાઢીને નવી સાડી ઉપર લગાવવા જતાં હાથ સહેજ બારી સાથે અથડાયો. તેમને દૃશ્ય યાદ આવી ગયું. એક દિવસ અરીસામાં જોઈને કુંજલતાબેન તૈયાર થતાં હતાં ત્યારે એક કબૂતર ઘરમાં ઘૂસી ગયું હતું. બારીનાં પારદર્શક કાચવાળાં સ્લાઈડિંગ ડોર બંધ હતાં. કબૂતરને કાચ દેખાય નહીં ને વારંવાર તે બહાર જવા કાચ સાથે અથડાતું હતું, કુંજલતાબહેન ત્યારે નક્કી નહોતાં કરી શક્યાં કે પહેલાં છેડો સરખો કરવો કે કબૂતરને બહાર કાઢવું. તેમને તો એમ જ હતું કે, ઘરમાં કોઈ નથી તો લાવ, તૈયાર થઈ જાઉં, પરંતુ જાણે તેમને કબૂતરની પણ શરમ આવી ગઈ હતી! એ વાત યાદ આવતાં જ તેઓ હસી પડ્યાં અને સાડી તરફ જોઈને મનોમન બબડ્યાં, ‘અહીંયાંયે કબૂતર પીછો નથી છોડતાં.’ દીકરીની દીકરીએ સાંજે જન્મદિવસની શુભેચ્છા પાઠવવા વિડીયોકૉલ કર્યો. બાએ સાડી બતાવી અને પાછળ બાલ્કનીમાં એજ રંગના લીલીના ફૂલ ખીલેલા જોઈ દીકરી ખૂબ ખુશ થઈ. દીકરાનો ફોન પણ આવી ગયો. પૌત્ર કુશ પ્રોજેકટ વર્કમાં બીઝી હતો છતાંયે ટહુક્યો ને દાદીને શુભેચ્છા પાઠવી.કુંજલતાબેનને નાનકડો કુશ યાદ આવી ગયો. સ્કૂલમાં ‘ફેધર કલેક્શન’નો પ્રોજેક્ટ આપ્યો હતો. ‘ફેધર કલેક્શન’ એટલે જુદાજુદા પક્ષીઓનાં પીછાં ચોંટાડીને જે તે પંખીનું નામ લખીને એક નાનકડો સંગ્રહ બનાવવાનો. ત્યારે બધાં પીછાં શોધતાં કેટલી માથાકૂટ થઈ હતી! સૌથી પહેલું પીછું મળ્યું હતું કબૂતરનું. બીજાં પીછાં જડતાં જ ન હતાં. દીકરો હસ્યો હતો કે ચાલો, કબૂતરનાં જ પીંછાને રંગીને બીજાં પક્ષીનાં પીછાં બનાવી દઈએ! લો, અહીં પણ કબૂતર પીછો નથી છોડતું! અને હા, એ તો કેમ ભુલાય? કુશ અનિલભાઈને ચાર રસ્તે લઈ જતો. ‘દિલવાલે દુલ્હનિયા લે જાયેંગે’ ફિલ્મ જોઈ ત્યારથી તે શાહરૂખ ખાનની એક્ટિંગ કરતો અને દાદાને અમરીશપુરીની એક્ટિંગ કરવા માટે કહેતો. કુશ ‘આઓ… આઓ…’ કરીને દાણા નાખીને કબૂતર બોલાવતો. પછી તો જાણે ચાર રસ્તે જઈને કબૂતરને દાણા ખવડાવવાનો અનિલભાઈનો નિત્યક્રમ જ બની ગયો હતો! ત્યારે પણ બાલ્કનીમાં કબૂતરનો ત્રાસ ઓછો ન હતો. પરંતુ કોણ જાણે એવું લાગતું ન હતું. ઘરમાં જ એટલી બધી વસ્તી હતી કે બહારની વસ્તીની બહુ ફિકર ન હતી. અરે હા, કૂંડા પાસે કબૂતર કેટલા બધા માળા બનાવતાં! માળા બનાવે ત્યાં સુધી તો ઠીક, પરંતુ તેમાં જાતજાતની રિબિનો, દોરીઓ, લોખંડના તારના ટુકડા ને સાંઠીકડાં ભેગાં લઈ આવતાં. એનો જેવોતેવો માળો બનાવીને તેમાં ઈંડા મૂકતાં. ઈંડા ન મુકાય ત્યાં સુધી તો માળો ફેંકી પણ દેવાય, પરંતુ ઈંડા મૂક્યા પછી તો બચ્ચાંનો જન્મ થાય ત્યાં સુધી અનુકંપાવશ માળો રહેવા જ દેવો પડે. આ બાજુ દીકરાની વહુ બિરવા પણ સગર્ભા હતી. જોગાનુજોગ તેની ડિલિવરી થઈ તે જ દિવસે ઈંડામાંથી પણ બચ્ચાં નીકળ્યાં. તે બચ્ચાં માટે કુંજલતાબેને ચાદરનો ટુકડો પાથરી દીધો હતો ને ઠંડીમાં તેઓ પર કપડું પણ ઓઢાડતાં અને નીચે ન્યૂઝપેપર પાથરી દેતાં. બચ્ચાં અઘાર કરીને કેટલું ગંધાવી મૂકતાં! પરંતુ થાય શું? અને પછી રોજ રાહ જોવાતી કે ક્યારે બચ્ચાં ઊડે. એક દિવસ ખબર જ ન પડી કે ક્યારે બચ્ચાં ઊડી ગયાં. કુંજલતાબેનને વિચાર આવ્યો કે, એ બચ્ચાં ઊડીને ક્યાં જતાં હશે? તેનાં માબાપ સાથે રહેતાં હશે કે પછી તેઓ પણ સ્વતંત્ર? ખબર નથી. હા, મારે પણ તો એમજ છે ને? મારાં બચ્ચાં પણ ઊડી ગયાં છે, પરંતુ તેઓ આવે છે જરૂર ને અમારી કાળજી પણ રાખે છે. અરે…રે… હુંય કેવી કેવી સરખામણી કરું છું! મારી અને કબૂતરની? થોડા દિવસ વીત્યા અને ફરીથી કુંજલતાબેનને કબૂતરની વાત યાદ આવી. કેવાં ઊડીને ઘરમાં ઘૂસી જતાં! બિન્દાસ્ત સોફા પર કે બેડ પર જરા પણ ડર વગર ડગલાં માંડતાં અને એક દિવસ તો પંખામાં આવી જાય તેવી બીકથી હું દોડીને પંખો બંધ કરવા ગઈ ને લસરી પડી હતી. કબૂતરને ત્યારે તો સખત ગાળો આપી હતી. કુંજલતાબહેનના મગજમાંથી કબૂતરપુરાણ પૂરું થતું ન હતું. તેમના મનમાં આ બધાં જ દ્રશ્યો ફરી જીવંત થઈ ગયાં હતાં. જાળી નંખાવ્યાં પછી હાશકારો થતો હતો, પરંતુ કોણ જાણે કેમ એક કબૂતર ક્યાંકથી ઘૂસી આવ્યું. તરત જ તેમણે અનિલભાઈને બૂમ પાડી, “આ જુઓ, અહીંથી જાળી ફાટી ગઈ છે એટલે આવી ગયું હશે.” અનિલભાઈ એ કહ્યું. “કાલે માળી આવશે એટલે તેને કહીશ.” બીજે દિવસે માળીને કહ્યું કે, આ જાળી અત્યારે જરા સીવી દે. આમ પણ જૂની થઈ ગઈ છે.” માળીએ કહ્યું કે, દાદા નવી જ નંખાવી દો ને!” દરમિયાન, દીકરાનો ફોન આવ્યો, “કુંજલતાબેને પાછો બળાપો શરૂ કર્યો. જાળી ફાટી ગઈ છે અને કબૂતર ઘૂસી આવે છે.” દીકરાએ કહ્યું, “માળીકાકાને ફોન આપો.” તેણે માળીકાકાને એડ્રેસ સમજાવી દીધું અને ત્યાંથી નવી જાળી લઈને માણસ લઈ આવવાનું કહ્યું, બીજે દિવસે તાબડતોબ આવ્યો. એણે જૂની જાળી કાઢી નાંખી અને કહ્યું કે કાલે આવીને નવી જાળી નાખી દઈશ. જૂની જાળી કાઢતાં જ કબૂતરનું એક પીછું પ્રતિનિધિ રૂપે ઊડતું ઊડતું હક્કપૂર્વક ઘરમાં આવ્યું. તે ખૂબ નાનકડું હતું. કુંજલતાબેને ધીમેથી તે ઉપાડ્યું. એમને થયું કે, આ કોઈ બાળ કબૂતરનું પીછું લાગે છે. તેમણે પીછું બાલ્કનીના ખૂણામાં મૂકી દીધું અને અનિલભાઈને કહ્યું, “ભલે ગમે તેમ હોય પરંતુ જાળી વગર ઘર કેવું સરસ લાગે છે! નકરો હવા-ઉજાશ ને પવન! અનિલભાઈએ કહ્યું, “મને તો જાળી ગમતી જ નથી. તેં કહ્યું હતું તેથી લગાવેલી. કંઈ વાંધો નહીં, કાલે નવી જાળી આવી જશે. “ના, આ તો આપણે કેદખાનામાં હોઈએ તેવું લાગે છે.” કુંજલતાબેને અનિલભાઈને મોબાઈલ આપતાં કહ્યું, “એને ના પાડી દો. હવે આ કેદખાનામાં નથી જીવવું. ભલે આવે કબૂતર અને સુખેથી ચણી જાય. હું અહીં જ ચણ અને પાણી મૂકીશ.” – યામિની વ્યાસ”.

Yamini wrote: “રે પંખીડા… અરે, બાલ્કનીમાં ખીલેલાં કુંડાં હોય તો કેવું સરસ લાગે! તુલસી, ફૂદીનો કે પૂજા માટેનાં ફૂલ માટે પણ બેચાર કુંડાં હોય. પણ આ મૂઆ કબૂતરા રહેવા દે તો ને! અનિલભાઈ કુંજલતાબેનનો રોજનો આ બળાપો સાંભળતા. બાલ્કનીમાં વર્ષોથી કુંડાં રાખતાં પરંતુ કબૂતરો ચાંચથી એનાં સાંઠીકડાં તોડી તોડીને ત્યાં જ માળો બનાવતાં. તુલસીની માંજર તોડી નાખતાં, ફુદીનાની ડાળખી તોડી નાખતાં. તેમને ઊડાડવા માટે કેટલાય ઉપાયો અજમાવ્યા. કોઈએ કહ્યું કે, અરીસાના ટુકડા મૂકો. કોઈએ કહ્યું કે, સીડી લટકાવો. ઘણા બધા પ્રયોગ કર્યા પરંતુ કબૂતર જેનું નામ, આવી જ જાય! દીકરો ને દીકરી પરિવાર સાથે વેકેશનમાં ભેગા થતા ત્યારે પણ કુંજલતાબેન આજ વાત કરતાં. આખરે દીકરાએ કબૂતર ન આવે તે માટે જાળી કરાવી દીધી. કુંજલતાબેનને હાશ થઈ જાળીનો રંગ પણ લીલા રંગનો એટલે આંખોને પણ ઠંડક વર્તાય. વેકેશન પૂરું થયું એટલે દીકરો ને દીકરી પણ ખૂબ ખુશ થઈને ગયાં. અનિલભાઈ તો આખો દિવસ પેપર વાંચે, સમાચાર સાંભળે સાંજે ચાલવા જાય, જૂનાં ગીતો સાંભળે, એમ તેમનો સમય ખૂબ સરસ રીતે પસાર થાય. કુંજલતાબેન સવારે દેવસેવા અને થોડી સાફ-સફાઈ વગેરે જેવાં કામમાં હોય. બાકી રસોઈવાળાં બેન આવે, ઘરકામ માટે બેન આવે. હવે તો જાળી થઈ ગઈ એટલે સરસ મજાનાં નવાનક્કોર કુંડાં ગોઠવાયાં. મહિનામાં બે-ત્રણવાર માળી આવી જાય અને તેની સંભાળ રાખી જાય. હાશ! કેવાં સરસ જાસૂદનાં અને બારમાસીનાં ફૂલ થયાં છે! વળી, નાગરવેલનો છોડ પણ રોપાયો. ફુદીનાની ચા પીવાતી. વિષ્ણુ ભગવાનને તુલસી પણ ચઢાવાતી. પ્રસાદ પર તુલસીનું પત્તું મુકાતું. કુંજલતાબેન બાલ્કનીમાં જાળી થઈ જવાથી બેહદ ખુશ હતાં. દેવસેવા પતી જાય પછી થોડો સમય આમતેમ ઘરમાં ગોઠવણી કરીને જમવાનો સમય લાવી દેતાં, પછી તો સાવ જ નવરાં. ઘરમાં હવે નાનાં છોકરાં પણ નહીં. કોણ ઘર બગાડે? જે પણ હોય તે સફાઈ થઈ જતી હતી. કુંજલતાબેનનો બપોર પછીનો સમય કાઢવો અઘરો થતો. દીકરો ને દીકરી યાદ આવતાં. એવામાં એક દિવસે કુરિયરમાં દીકરીએ એમની વર્ષગાંઠે સાડલો મોકલ્યો. પહેલાં તો કુંજલતાબેન નવી સાડી આવે તો બારસાખે મૂકતાં અને કહેતાં કે બારસાખે મૂકવાથી બાર સાડી આવે! પરંતુ હવે એટલી ધીરજ રહી નહોતી. તેમને થયું કે, બાર બાર સાડીનું તે હવે શું કરવું? ઘરમાં સાડીઓનો ઢગલો પડ્યો છે. ને એમ તે મનમાં મલકાતાં. સાડી પહેરી જોવાની એમને ઈચ્છા થઈ. છેડો કાઢીને નવી સાડી ઉપર લગાવવા જતાં હાથ સહેજ બારી સાથે અથડાયો. તેમને દૃશ્ય યાદ આવી ગયું. એક દિવસ અરીસામાં જોઈને કુંજલતાબેન તૈયાર થતાં હતાં ત્યારે એક કબૂતર ઘરમાં ઘૂસી ગયું હતું. બારીનાં પારદર્શક કાચવાળાં સ્લાઈડિંગ ડોર બંધ હતાં. કબૂતરને કાચ દેખાય નહીં ને વારંવાર તે બહાર જવા કાચ સાથે અથડાતું હતું, કુંજલતાબહેન ત્યારે નક્કી નહોતાં કરી શક્યાં કે પહેલાં છેડો સરખો કરવો કે કબૂતરને બહાર કાઢવું. તેમને તો એમ જ હતું કે, ઘરમાં કોઈ નથી તો લાવ, તૈયાર થઈ જાઉં, પરંતુ જાણે તેમને કબૂતરની પણ શરમ આવી ગઈ હતી! એ વાત યાદ આવતાં જ તેઓ હસી પડ્યાં અને સાડી તરફ જોઈને મનોમન બબડ્યાં, ‘અહીંયાંયે કબૂતર પીછો નથી છોડતાં.’ દીકરીની દીકરીએ સાંજે જન્મદિવસની શુભેચ્છા પાઠવવા વિડીયોકૉલ કર્યો. બાએ સાડી બતાવી અને પાછળ બાલ્કનીમાં એજ રંગના લીલીના ફૂલ ખીલેલા જોઈ દીકરી ખૂબ ખુશ થઈ. દીકરાનો ફોન પણ આવી ગયો. પૌત્ર કુશ પ્રોજેકટ વર્કમાં બીઝી હતો છતાંયે ટહુક્યો ને દાદીને શુભેચ્છા પાઠવી.કુંજલતાબેનને નાનકડો કુશ યાદ આવી ગયો. સ્કૂલમાં ‘ફેધર કલેક્શન’નો પ્રોજેક્ટ આપ્યો હતો. ‘ફેધર કલેક્શન’ એટલે જુદાજુદા પક્ષીઓનાં પીછાં ચોંટાડીને જે તે પંખીનું નામ લખીને એક નાનકડો સંગ્રહ બનાવવાનો. ત્યારે બધાં પીછાં શોધતાં કેટલી માથાકૂટ થઈ હતી! સૌથી પહેલું પીછું મળ્યું હતું કબૂતરનું. બીજાં પીછાં જડતાં જ ન હતાં. દીકરો હસ્યો હતો કે ચાલો, કબૂતરનાં જ પીંછાને રંગીને બીજાં પક્ષીનાં પીછાં બનાવી દઈએ! લો, અહીં પણ કબૂતર પીછો નથી છોડતું! અને હા, એ તો કેમ ભુલાય? કુશ અનિલભાઈને ચાર રસ્તે લઈ જતો. ‘દિલવાલે દુલ્હનિયા લે જાયેંગે’ ફિલ્મ જોઈ ત્યારથી તે શાહરૂખ ખાનની એક્ટિંગ કરતો અને દાદાને અમરીશપુરીની એક્ટિંગ કરવા માટે કહેતો. કુશ ‘આઓ… આઓ…’ કરીને દાણા નાખીને કબૂતર બોલાવતો. પછી તો જાણે ચાર રસ્તે જઈને કબૂતરને દાણા ખવડાવવાનો અનિલભાઈનો નિત્યક્રમ જ બની ગયો હતો! ત્યારે પણ બાલ્કનીમાં કબૂતરનો ત્રાસ ઓછો ન હતો. પરંતુ કોણ જાણે એવું લાગતું ન હતું. ઘરમાં જ એટલી બધી વસ્તી હતી કે બહારની વસ્તીની બહુ ફિકર ન હતી. અરે હા, કૂંડા પાસે કબૂતર કેટલા બધા માળા બનાવતાં! માળા બનાવે ત્યાં સુધી તો ઠીક, પરંતુ તેમાં જાતજાતની રિબિનો, દોરીઓ, લોખંડના તારના ટુકડા ને સાંઠીકડાં ભેગાં લઈ આવતાં. એનો જેવોતેવો માળો બનાવીને તેમાં ઈંડા મૂકતાં. ઈંડા ન મુકાય ત્યાં સુધી તો માળો ફેંકી પણ દેવાય, પરંતુ ઈંડા મૂક્યા પછી તો બચ્ચાંનો જન્મ થાય ત્યાં સુધી અનુકંપાવશ માળો રહેવા જ દેવો પડે. આ બાજુ દીકરાની વહુ બિરવા પણ સગર્ભા હતી. જોગાનુજોગ તેની ડિલિવરી થઈ તે જ દિવસે ઈંડામાંથી પણ બચ્ચાં નીકળ્યાં. તે બચ્ચાં માટે કુંજલતાબેને ચાદરનો ટુકડો પાથરી દીધો હતો ને ઠંડીમાં તેઓ પર કપડું પણ ઓઢાડતાં અને નીચે ન્યૂઝપેપર પાથરી દેતાં. બચ્ચાં અઘાર કરીને કેટલું ગંધાવી મૂકતાં! પરંતુ થાય શું? અને પછી રોજ રાહ જોવાતી કે ક્યારે બચ્ચાં ઊડે. એક દિવસ ખબર જ ન પડી કે ક્યારે બચ્ચાં ઊડી ગયાં. કુંજલતાબેનને વિચાર આવ્યો કે, એ બચ્ચાં ઊડીને ક્યાં જતાં હશે? તેનાં માબાપ સાથે રહેતાં હશે કે પછી તેઓ પણ સ્વતંત્ર? ખબર નથી. હા, મારે પણ તો એમજ છે ને? મારાં બચ્ચાં પણ ઊડી ગયાં છે, પરંતુ તેઓ આવે છે જરૂર ને અમારી કાળજી પણ રાખે છે. અરે…રે… હુંય કેવી કેવી સરખામણી કરું છું! મારી અને કબૂતરની? થોડા દિવસ વીત્યા અને ફરીથી કુંજલતાબેનને કબૂતરની વાત યાદ આવી. કેવાં ઊડીને ઘરમાં ઘૂસી જતાં! બિન્દાસ્ત સોફા પર કે બેડ પર જરા પણ ડર વગર ડગલાં માંડતાં અને એક દિવસ તો પંખામાં આવી જાય તેવી બીકથી હું દોડીને પંખો બંધ કરવા ગઈ ને લસરી પડી હતી. કબૂતરને ત્યારે તો સખત ગાળો આપી હતી. કુંજલતાબહેનના મગજમાંથી કબૂતરપુરાણ પૂરું થતું ન હતું. તેમના મનમાં આ બધાં જ દ્રશ્યો ફરી જીવંત થઈ ગયાં હતાં. જાળી નંખાવ્યાં પછી હાશકારો થતો હતો, પરંતુ કોણ જાણે કેમ એક કબૂતર ક્યાંકથી ઘૂસી આવ્યું. તરત જ તેમણે અનિલભાઈને બૂમ પાડી, “આ જુઓ, અહીંથી જાળી ફાટી ગઈ છે એટલે આવી ગયું હશે.” અનિલભાઈ એ કહ્યું. “કાલે માળી આવશે એટલે તેને કહીશ.” બીજે દિવસે માળીને કહ્યું કે, આ જાળી અત્યારે જરા સીવી દે. આમ પણ જૂની થઈ ગઈ છે.” માળીએ કહ્યું કે, દાદા નવી જ નંખાવી દો ને!” દરમિયાન, દીકરાનો ફોન આવ્યો, “કુંજલતાબેને પાછો બળાપો શરૂ કર્યો. જાળી ફાટી ગઈ છે અને કબૂતર ઘૂસી આવે છે.” દીકરાએ કહ્યું, “માળીકાકાને ફોન આપો.” તેણે માળીકાકાને એડ્રેસ સમજાવી દીધું અને ત્યાંથી નવી જાળી લઈને માણસ લઈ આવવાનું કહ્યું, બીજે દિવસે તાબડતોબ આવ્યો. એણે જૂની જાળી કાઢી નાંખી અને કહ્યું કે કાલે આવીને નવી જાળી નાખી દઈશ. જૂની જાળી કાઢતાં જ કબૂતરનું એક પીછું પ્રતિનિધિ રૂપે ઊડતું ઊડતું હક્કપૂર્વક ઘરમાં આવ્યું. તે ખૂબ નાનકડું હતું. કુંજલતાબેને ધીમેથી તે ઉપાડ્યું. એમને થયું કે, આ કોઈ બાળ કબૂતરનું પીછું લાગે છે. તેમણે પીછું બાલ્કનીના ખૂણામાં મૂકી દીધું અને અનિલભાઈને કહ્યું, “ભલે ગમે તેમ હોય પરંતુ જાળી વગર ઘર કેવું સરસ લાગે છે! નકરો હવા-ઉજાશ ને પવન! અનિલભાઈએ કહ્યું, “મને તો જાળી ગમતી જ નથી. તેં કહ્યું હતું તેથી લગાવેલી. કંઈ વાંધો નહીં, કાલે નવી જાળી આવી જશે. “ના, આ તો આપણે કેદખાનામાં હોઈએ તેવું લાગે છે.” કુંજલતાબેને અનિલભાઈને મોબાઈલ આપતાં કહ્યું, “એને ના પાડી દો. હવે આ કેદખાનામાં નથી જીવવું. ભલે આવે કબૂતર અને સુખેથી ચણી જાય. હું અહીં જ ચણ અને પાણી મૂકીશ.” – યામિની વ્યાસ

કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ:

કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ: જો અને તો ‘જો’ અને ‘તો’ – ‘પણ’ અને ‘બણ’ કે પછીકોણ? – કોઈ – કઈ – કશું – નિષ્ફ્ળ વગેરે… -ભગવતીકુમાર શર્માનીરજ ચોપરાએ સોનેરી ભાલો ફેંક્યો અને દેશવાસીઓ પુલકિત થયા. રવિકુમાર દહિયાએ રૂપેરી કુસ્તી કરી. મીરાબાઈ ચાનુએ પણ રજત તંબૂર ઊઠાવીને દેશને ચાનક ચઢાવી. બજરંગ પુનિયાની કુસ્તી, લવલીના બોરગોહેનની મુક્કાબાજી, પીવી સિંધુનું બેડમિન્ટન અને મનપ્રીત સિંઘની પુરુષ ટીમ હોકીનાં કાંસ્ય પદકો પણ આનંદનો અહેસાસ કરાવી ગયા. રાની રામપાલની મહિલા હોકી ટીમ ભલે ચોથે ક્રમે આવી પણ અમને તો સ્વર્ણપદક મળ્યા જેવડો આનંદ થયો. ટોકિયો ઓલમ્પિક્સની પૂર્ણાહૂતિ થઈ અને અમે સમાચારમાં શબ્દો શોધી રહ્યા હતા. રાનીની ટીમ અન્ડરડોગ (Underdog) હતી, લવલીનાએ સફળ પોડિયમ ફિનિશ (Podium Finish) કર્યું. પણ શબ્દસંહિતાની આ ઓલમ્પિક્સમાં વિજયી શબ્દ બન્યો રવિકુમાર દહિયાનાં સમાચારમાં આવેલો શબ્દ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ (Counterfactual Thinking). ‘ફર્સ્ટપોસ્ટ’નાં અહેવાલ મુજબ સિલ્વર મેડલ જીત્યા બાદ રવિકુમારે કહ્યું કે ‘હું ખુશ છું પણ હું એ માટે ઓલમ્પિક્સમાં આવ્યો નહોતો. કદાચ હું એને જ લાયક હતો. ચલો, ઠીક હૈ.’ સ્વાભાવિક છે કે રવિકુમાર ખુશ નથી. એને ગોલ્ડ મેડલ ન મળ્યાનો અફસોસ છે. બીજા ક્રમે આવનારા કોઈ પણ સિલ્વર મેડાલિસ્ટ ખુશ હોતા નથી. પણ હા, ત્રીજા ક્રમે આવનારા બ્રોન્ઝ મેડાલિસ્ટ હંમેશા ખુશ હોય છે. એનું કારણ છે કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ.. એવું ય છે કે સિલ્વર મેડલ જીતનાર એની આખરી રમતમાં હાર્યો હોય છે, જ્યારે બ્રોન્ઝ મેડલ જીતનાર એની આખરી રમતમાં જીત્યો હોય છે. હેં ને? જો કે વિજેતા શબ્દ ઉપર પિસ્ટપેષણ કરીએ તે પહેલાં અન્ય બે શબ્દોની ટૂંકમાં વાત કરી લઈએ. ‘અન્ડરડોગ’નો શાબ્દિક અર્થ નબળો કૂતરો એવો થાય પણ એ અપમાનજનક શબ્દ જરા પણ નથી. એ વાત જુદી છે કે આ શબ્દ આવ્યો છે કૂતરાઓની લડાઈમાંથી. સને ૧૫૦૦ની આસપાસ કૂતરાઓની લડાઈનું આયોજન થતું. કોણ જીતશે એની બોલી લાગતી. જે નબળો દેખાતો હોય એ અન્ડરડોગ. સ્વાભાવિક છે કે એ હારે. પણ ક્યારેક જીતી ય જાય. અન્ડરડોગ એવી વ્યક્તિ માટે વપરાય છે જેમાં પ્રતિભા છૂપાયેલી હોય છે પણ નામના નથી. અન્ડરડોગ એ અપમાનજનક શબ્દ નથી. આમ અચાનક સરસ દેખાવ થયો, આપણી મહિલા હોકી ટીમ અન્ડરડોગ હતી પણ ગ્રેટ બ્રિટનને જે રીતે હરાવી, એ જોઈને મઝા આવી ગઈ. ‘પોડિયમ ફિનિશ’ શબ્દ એટલે એવું કાર્ય, એવો દેખાવ જે ખેલાડીને ગોલ્ડ, સિલ્વર કે બ્રોન્ઝ મેડલ અપાવે. પોડિયમ એટલે મંચ, ચબૂતરો, લાંબો ઓટલો. ફિનિશ એટલે સમાપન, નિર્ણયાક પરિણામ. એમ શબ્દ બન્યો પોડિયમ ફિનિશ. હવે આજનો મુખ્ય શબ્દ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ. ‘કાઉન્ટર’ એટલે સામો ફટકો, સામી ચાલ, વિરુદ્ધ, વિરોધી, ઊલટી દિશામાં, વિરોધ કરવો, રદિયો આપવો. આમ તો ‘કાઉન્ટરએટેક’ શબ્દ જાણીતો છે, જેનો અર્થ થાય છે શત્રુના હુમલાના જવાબમાં સામો હુમલો (કરવો). પણ અહીં ‘કાઉન્ટર’ પછીનો શબ્દ ‘ફેક્ટ્ચ્યુઅલ’ છે, જેનો અર્થ થાય છે હકીકત સાથે સંબંધી, વાસ્તવિક, ખરેખરું. કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ. એટલે હકીકત કરતાં વિપરીત વિચારવું તે. એટલે એમ કે કશું થઈ ગયું છે. પણ જો એવું ન થાત અને કશું બીજું થાત, કશું જુદું થાત તો.. એટલે એમ કે પ્રથમ ક્રમ માટેનાં મુકાબલામાં જરા માટે રહી જવાય, ગોલ્ડ મેડલ મળે નહીં, સિલ્વર મેડલથી સંતોષ કરવો પડે. અહીં ન મળ્યાનું દુ:ખ છે. કાશ, થોડો સારો દેખાવ કર્યો હોત તો.. જો આમ કર્યું હોય તો પરિમાણ જુદું જ આવત. માત્ર ખેલાડીઓ પૂરતો આ શબ્દ મર્યાદિત નથી. હું મોટરસાયકલ ચલાઉં છું, એક્સિડન્ટ થયો, કાશ, મેં હેલમેટ પહેરી હોત. કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગનાં બે પ્રકાર છે. એક છે અપવર્ડ અને બીજો ડાઉનવર્ડ. સિલ્વર મેડાલિસ્ટને ગોલ્ડમેડલ ન મળવાનું દુ:ખ થાય છે, એનું કારણ અપવર્ડ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ છે. બ્રોન્ઝ મેડાલિસ્ટ ખુશ છે કારણ કે એ ડાઉનવર્ડ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ કરે છે. જો મિલા સો ગનીમત. ન મામા કરતાં કહેણો મામો સારો.. એટલે એમ કે જેના ૩૫% માર્કે પાસ થઈ ગયો એ ઠોઠ નિશાળિયો ખુશ છે પણ ૯૦% માર્કસ આવી ગયા, એ હોંશિયાર વિદ્યાર્થી દુ:ખી છે કારણ કે એને ૯૯%ની અપેક્ષા હતી. જો ઠોઠ નિશાળિયો કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ નહીં કરે તો એ ઠોઠ છે અને ઠોઠ જ રહેશે. જ્યારે અત્યારે દુ:ખી છે એ હોંશિયાર વિદ્યાર્થી અપવર્ડ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ કરીને હજી વધારે મહેનત કરે તો હજી આગળ વધી શકે. જે હોય તે પણ માનસિક રીતે હતાશ ન થાય તો આવો હકીકતથી વિપરીત ઉપર તરફનો વિચાર સારું પરિણામ લાવે છે. રીસર્ચ એવું પણ કહે છે કે સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ પુરુષોની સરખામણીમાં ડાઉનવર્ડ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ વધારે કરે છે. તેઓને સંતોષ છે. જે મળ્યું તેમાં સંતોષ છે. સ્ત્રીઓ એટલે જ વધારે સુખી હોય છે. માનસિક રીતે વધારે સ્વસ્થ હોય છે. કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ નોર્મલ છે, નેચરલ છે. આપણે એમાંથી શીખીએ અને બીજી વાર વધારે સારો દેખાવ કરીએ તો બંને પ્રકારનાં કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ ખરેખર ભવિષ્યને સુધારે છે. હા, એટલું છે કે અપવર્ડ પ્રકારે ઝાઝું વિચાર્યા જ કરીએ તો ડીપ્રેશન આવી જાય. જો ચલા ગયા ઉસે ભૂલ જા. હવે એ નથી. ‘સિલસિલા’ ફિલ્મ યાદ છે? રેખા તો બીજે પરણી ગઈ છે પણ અમિતાભ એને યાદ કર્યા કરે, એ કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ છે. તુમ હોતી તો ઐસા હોતા, તુમ હોતી તો વૈસા હોતા, તુમ ઇસ બાતપે હૈરાં હોતી, તુમ ઇસ બાતપે કીતની હંસતી-નાં ટાયલાં કર્યા કરે છે. મને ‘ટાયલું’ શબ્દ ગમે છે. ગુજરાતી લેક્સિકોન અનુસાર એનો અર્થ થાય છે- લંબાણથી કરાતી નિરર્થક વાતચીત. ચાલો ત્યારે, આ લંબાણથી કરેલી સઅર્થક વાતચીત અહીં જ બંધ કરીએ. કાશ, મેં હજી ટૂંકાણમાં લખ્યું હોત..! શબ્દ શેષ:‘લેખકો આ કહેવાતું કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ હંમેશા કરતા હોય છે. કાયમ કરે છે. મોટા ભાગનાં લોકો માટે કાઉન્ટરફેક્ટ્ચ્યુઅલ થિંકિંગ એક આદત હશે પણ લેખકો માટે એ અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે.’ -ઇન્ડોનેશિયન લેખિકા ઈકા નતાશા

મહાત્મા ગાંધીજીનો ૧૫૩મી જયંતિ

કરું કોટિ કોટિ પ્રણામ

બાપુના વંશવૃક્ષ વિશે.
ગાંધીજી અને કસ્તુરબાને ચાર પુત્ર હતા. હરિલાલ, મણીલાલ, રામદાસ અને દેવદાસ.તેમને કોઈ પુત્રી નહોતી. હવે આ બાળકોની આગળ પરિવારને જાણો.
હરિલાલ ગાંધી
ગાંધીનો મોટો દીકરો. 1888 માં જન્મ અને 1948 માં અવસાન થયું. હરિલાલનાં લગ્ન ગુલાબબેન સાથે થયાં હતાં, તેમને પાંચ પુત્રો હતાં, જેમાં બે પુત્રી, રાની અને મનુ અને ત્રણ પુત્રો કાંતિલાલ, રસિકલાલ અને શાંતિલાલ હતાં. રસિકલાલ અને શાંતિલાલનું નાની ઉંમરે અવસાન થયું. હરિલાલને 4 પૌત્રો છે. અનુશ્રેય, પ્રબોધ, નીલમ અને નવમલિકા.
મણીલાલ ગાંધી
ગાંધીનો બીજો પુત્ર. સુશીલાબેન સાથે લગ્ન કર્યા. ત્રણ બાળકો સીતા, ઇલા અને અરૂણ.
રામદાસ ગાંધી
ત્રીજો પુત્ર રામદાસ, જેના લગ્ન નિર્મલા સાથે થયા. ત્રણ બાળકો સુમિત્રા ગાંધી, કનુ ગાંધી અને ઉષા ગાંધી.
દેવદાસ ગાંઠી
સૌથી નાનો પુત્ર દેવદાસ ગાંધી. સી. રાજગોપાલાચારી પુત્રી લક્ષ્મી સાથે લગ્ન કર્યા. બંનેને 4 બાળકો રાજહન, ગોપાલ કૃષ્ણ, રામચંદ્ર અને તારા હતાં.
પૌત્ર-પૌત્રીઓએ
વિદેશમાં નામ કમાવ્યા
રામચંદ્રની પુત્રી લીલા ગાંધી બ્રાઉન યુનિવર્સિટી, શિકાગો યુનિવર્સિટી અને લા ટ્રોબ યુનિવર્સિટીમાં ભણાવી ચુકી છે. મનીલાલ ગાંધીની પુત્રી ઇલા શાંતિ દક્ષિણ આફ્રિકામાં સાંસદ રહી ચૂકી છે. હરિલાલના પુત્ર શાંતિ ગાંધીએ અમેરિકામાં કાર્ડિયોવાસ્કુલના રૂપમાં કામ કરી ચુક્યા છે. દેવદાસ ગાંધીના પુત્ર ગોપાલકૃષ્ણ ગાંધી. નિવૃત્ત આઈ.એસ. ઓફિસર.

ગાંધીજયંતિએ બાપુને પોસ્ટ નહીં કરેલો પત્ર

ગાંધીજયંતિએ બાપુને પોસ્ટ નહીં કરેલો પત્રપઠન:એશા દાદાવાળાપ્રિય બાપુ, જત જણાવવાનું કે, આપે રોપેલ અહિંસાના વૃક્ષની ડાળ રોજ કપાય છે. ને હવે તો એ વૃક્ષને સાવ ઠૂંઠુ કરી અહિંસામાંથી ‘અ’ને જ ઉડાડી દીધો છે,એ ઉડાડનાર ફક્ત વિકૃત, દારૂડિયા કે અભણ નહીં પરંતુ ઘરનાં જ સગાંઓ, ગુરુજનો કે સુરક્ષા કરનારા પણ હોય શકે! વર્તમાનપત્રો વાંચવાને બદલે નીચોવી જોજો…સંભાળશે ચીસ, ટપકશે આંસુઓ ને ખરી પડશે ઢગલાબંધ ‘અ’… બાપુ,આપે અંધારામાં ડરવાની ના કહી હતી , પણ હવે તો અજવાળાની ય બીક લાગે છે.ભૂત પ્રેતની નહીં, માણસની બીક લાગે છે. સહમત ના હોઈએ ત્યાં સવિનય અસહકાર,આપે જ શીખવ્યું હતું. પણ એવું વિચારવાનો ચાન્સ જ ક્યાં? ‘અ’ની ગેરહાજરીમાં ઉઠાવી જવું, પીંખી નાખવું…વધુ કહી શકતી નથી…પણ હરણ, હનન ને હત્યા.. અરે મૃત્યુ પછી પણ અસલામતી..! ‘અ’ના અભાવમાં આવી તો કેટલીયે દેખીતી ઘટના, બીજી તો કેટલીય ઘરની ચાર દિવાલમાં બંધ ! આજે આપના જન્મદિને ગીફ્ટ આપવાને બદલે માંગીએ છીએ કે એ ‘અ’ને શોધીને તાત્કાલિક મોકલી આપો બાપુ જેથી હિંસા આગળ કવચ રૂપે લગાડી શકાય …નહીં તો કદી નહીં સાંભળી શકશો એજ વૃક્ષ પર ઝૂલતા અમારા નિર્દોષ ટહૂકાઓ !લિ. આપની દીકરીઓઉંમર ૧૪મહિના, ૧૪વર્ષ, ૪૪વર્ષ, ૬૪વર્ષ કે કોઈ પણ.યામિની વ્યાસ

પ્રફુલભાઇના ૯0મા વર્ષમા પ્રવેશે-

૯0મા વર્ષમા પ્રવેશે વૃધાવસ્થા- મૃત્યુ અંગે ચિંતન વૃદ્ધ અવસ્થાની કરુણતા એ છે કે તેઓ સ્વીકારી શકતા નથી કે ગઈ કાલનો પશ્ચાતાપ અર્થહીન છે, હવે આવતી કાલની ચિંતા અપ્રસ્તુત છે. હવે આજને પણ શોધતા રહેવું પડે છે.  આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનને અંતિમ ઓપરેશન કરવાનું હતું. એમણે કહ્યું: બનાવટી રીતે જિંદગી લંબાવ્યે રાખવી અર્થહીન છે. મેં મારું કર્મ કરી લીધું છે. હવે વિદાયનો સમય થઈ ગયો છે! મૃત્યુ સામાન્ય માણસને હલાવી નાખે છે. જીવતાં આવડવું એક વાત છે. મરતાં આવડવું બીજી વાત છે. ઘણા એવા પણ હોય છે, જેમને શોખથી જીવતાં આવડે છે, અને શાનથી મરતાં આવડે છે. જિંદગીના છેલ્લા કલાકો કે દિવસો સુધી ખુશદિલ હોય છે. મૃત્યુની મજા એ છે કે ચિતા ઉપર નિશ્ચેતન દેહની સાથે બધાં જ વિશેષણો સળગી જાય છે. પ્રશ્ન એક જ છે: જિંદગી, જન્મની ક્ષણથી મૃત્યુનું કાઉન્ટ-ડાઉન શરૂ થઈ જાય છે! દરેક જિવાતી ક્ષણ માણસને મૃત્યુ તરફ ધકેલતી રહેતી હોય છે. આશના સાથે સુખી થવા કરતાં સાથે દુ:ખી થવામાં વધારે આત્મીયતા છે. બે દુ:ખોનો સરવાળો સુખ બની જાય છે. કેટલાના તકદીરમાં સાથે દુ:ખી થનાર મળે છે? સાથે સાથે દુ:ખો જીવવાની ઉષ્મા કેટલાના ભાગ્યમાં હોય છે? આશના ખુશીથી રડી લે! ખૂબ ખુશીથી રડી લે! આંસુઓ ભીંજવી શકે એવી છાતી મળતી નથી અને એક દિવસ એકલા રડવું પડે છે, રડી લેવું પડે છે!   જીવન વહેતું પાણી છે.પાણીમાં બરફનો ટુકડો તરી રહ્યો છે. બરફની અંદર બંધ પાણી છે. એક દિવસ બરફનું બંધન ઓગળશે કે તૂટશે. એક દિવસ બરફની કેદમાંથી પાણી મુક્ત થશે. એક દિવસ અંદરનું બંધ પાણી બહારના વહેતા પાણીમાં ડૂબી જશે. કદાચ એને જ મૃત્યુ કહેતા હશે.
 જીવતા માણસને મૃત્યુનો અનુભવ હોતો નથી પણ ઊંઘ એ મૃત્યુની રિહર્સલ છે. કદાચ માટે જ સંસ્કૃતમાં મૃત્યુ માટે ‘ચિરનિદ્રા’ જેવો શબ્દ અપાયો છે.આ.વિનોબાજીનુ ચિંતન-મૃત્યુનું સ્વરૂપ કેવું છે ?
વિનોબા : પહેલાં તો આપણે એ સમજવું જોઈએ કે મૃત્યુ એટલે શું ? જેવી રીતે આપણે આખો દિવસ કામ કરીને થાકી જઈએ છીએ તો તે થાક મટાડવા રાત્રે સૂઈ જઈએ છીએ. બીજે દિવસે પાછા તાજા થઈને ઊઠીએ છીએ. તો ઊંઘ એ મૃત્યુનું નાનકડું રૂપ છે. હવે રાત્રે ઊંઘમાં બધાં અવયવોને પૂરો આરામ મળી જાય તેવી યોજના હોત તો મૃત્યુની જરૂર જ ન રહેત. સ્વપ્ન ન આવે તો મનને પણ વિશ્રામ મળી જાય છે. પણ રાત્રે ઊંઘમાં પણ પ્રાણનું કામ સતત ચાલે છે. એ બિચારો સતત કામ કર્યા કરે છે એટલે એનો થાક તો મૃત્યુથી જ ઊતરી શકે છે. એટલે મૃત્યુનો અર્થ છે – પ્રાણને આરામ પહોંચાડનારી નિદ્રા. મૃત્યુનું આ સ્વરૂપ આપણા ધ્યાનમાં આવી જાય તો મૃત્યુનું દુ:ખ કે ડર ન રહે, બલ્કે કોઈનું મૃત્યુ થાય તો આપણને આનંદ થાય.
પ્રશ્ન : શું મરણની ઘડી નિશ્ચિત છે ?
વિનોબા : હા, હું એમ માનું છું કે મરણની ક્ષણ પ્રારબ્ધથી નક્કી થયેલી જ હોય છે. સાધારણતયા સંયમ, પ્રાણાયામ વગેરે આયુર્વર્ધક બતાવ્યાં છે, પણ બહુધા વ્યક્તિનું આયુષ્ય તો એના પ્રારબ્ધથી જ નક્કી થાય છે. દેહ કર્મવેગથી ટકે છે. અસંખ્ય પૂર્વ કર્મોમાંથી એક વિશિષ્ટ અંશ ઉપભોગવા દેહરૂપે જન્મ લીધો. એ જ છે ‘પ્રારબ્ધ કર્મ’ એ ભોગવી લીધા પછી દેહ પડી જાય છે. સંયમથી માણસનું દીર્ઘાયુ થાય છે, તેવું નથી. સમાજનું સરેરાશ આયુષ્ય સંયમથી વધે.

અસત્યો માંહેથી પ્રભુ! પરમ સત્યે તું લ‍ઈ જા,
ઊંડા અંધારેથી, પ્રભુ! પરમ તેજે તું લઈ જા;
મહામૃત્યુમાંથી, અમૃત સમીપે નાથ લ‍ઈ જા.
તું-હીણો હું છું તો, તુજ દરસનાં દાન દ‍ઈ જા.
પિતા! પેલો આઘે, જગત વીંટાતો સાગર રહે,
અને વેગે પાણી સકળ નદીનાં તે ગમ વહે;
વહો એવી નિત્યે મુજ જીવનની સર્વ ઝરણી,
દયાના પુણ્યોના, તુજ પ્રભુ! મહાસાગર ભણી.
થતું જે કાયાથી, ઘડીક ઘડી વાણીથી ઊચરું,
કૃતિ ઇં‍દ્રિયોની, મુજ મન વિશે ભાવ જ સ્મરું;
સ્વભાવે બુદ્ધિથી, શુભ-અશુભ જે કાંઈક કરું,
ક્ષમાદૃષ્ટે જોજો, – તુજ ચરણમાં નાથજી! ઘરું. ~ ન્હાનાલાલ

પ્રાર્થના અંગે હજારો સંશોધનમાંથી તારવેલા અમુક ફાયદાઓ નીચે પ્રમાણે છે.
લાંબું જીવન : ૧૯૮૭થી ૧૯૯૫ વચ્ચે અમેરિકામાં રાષ્ટ્ર- વ્યાપી સંશોધન થયું. એમાં ૨૧,૦૦૦ વ્યક્તિઓની મુલાકાત લેવામાં આવી. તેમાં એવું જાણવા મળ્યું કે જે વ્યક્તિ અઠવાડિયામાં એક કરતાં વધુ વખત સેવામાં જાય છે તેનું આયુષ્ય બિનધાર્મિક વ્યક્તિ કરતાં સાત વર્ષ વધુ હોય છે.
સંપૂર્ણ સ્વાસ્થ્ય : જેફ લેવિન (‘ભગવાન, વિશ્વાસ અને સ્વાસ્થ્ય’ પુસ્તકના લેખક અને) એેપિડેમિઓલોજિસ્ટ જણાવે છે કે અધાર્મિક વૃદ્ધો કરતાં ધાર્મિક વૃદ્ધોને ઓછા શારીરિક પ્રશ્નો હોય છે અને શરીર પણ સારી રીતે કાર્ય કરે છે.
ઝડપી પુનઃસ્વાસ્થ્ય : ૧૯૯૫માં ડર્ટમાઉથ મૅડિકલ સ્કૂલનું સંશોધન જણાવે છે કે ભગવાનમાં શ્રદ્ધાવાળા આૅપન હાર્ટ સર્જરીના દર્દીઓને અધાર્મિક દર્દીઓની સરખામણીએ સર્જરી થયા બાદ જીવવાની તકો ત્રણ ગણી વધારે છે.
મજબૂત હૃદય : ૧૯૯૭માં ભારતના એક સર્વેક્ષણ મુજબ જે ભારતીયો (મુખ્યત્વે હિંદુ) નિયમિત રીતે પ્રાર્થના કરે છે તેને હૃદયરોગની ૭૦„ ઓછી શક્યતા છે.
લો-બ્લડપ્રેશર : જ્યોર્જિયા, અમેરિકામાં એક સંશોધનમાં એવું જાણવા મળ્યું કે જેઓ ધર્મને મહત્ત્વનો ગણી નિયમિતપણે મંદિરે જાય છે અને સાધના કરે છે, તેને હાઈ-બ્લડપ્રેશરના રોગ સામે સંરક્ષણાત્મક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનો ફાયદો થાય છે.
માનસિક સ્વસ્થતા : મંદિરોમાં જવાથી ડિપ્રેશન અને ઉદ્વેગ ઓછો થાય છે એવું ૧૯૯૯માં ડ્યૂક યુનિવર્સિટીએ હાથ ધરેલા ૪૦૦૦ વ્યક્તિઓના અભ્યાસ પરથી જણાવ્યું છે.
સ્ટ્રેસનો ઘટાડો : ‘ધી રિલેક્સેશન રિસ્પોન્સ’ના લેખક ડૉ. હર્બટ બેન્સન કહે છે કે સ્ટ્રેસથી બ્લડપ્રેશર, હૃદયરોગ તથા શ્વાસોચ્છ્‌વાસની ઝડપ વધે છે. જે શરીર માટે વિનાશક છે. ડૉ. હર્બટ આના નિરાકરણ માટે બે ઉપાયો સૂચવે છે : (૧) નિયમિત પ્રાર્થના, ભગવાનનું ધ્યાન (૨) યોગાસન.

*અરીસાનું આકાશ*

· *અરીસાનું આકાશ*

“આંખો બંધ કર. લે, તારી ગિફ્ટ.” દેવદત્તે અન્યાને કહ્યું.
“દત્તુ, તને ગિફ્ટ લેતાં આવડી પણ ગઈ?”
“શું થાય? તને સરપ્રાઈઝ ગમે છે એટલે માંડ ખરીદી શક્યો.”
“એમાં શું છે?”
“એમાં તને તું જ દેખાય એવું…”
અન્યાને થયું, ‘મારે તો તને જોવો છે.’
“શું વિચારમાં પડી ગઈ? તારે જે જોવું હોય તે દેખાય.” અન્યા ખુશ થઈ અને ગિફ્ટનું રેપર ખોલવા લાગી. રેપર ખોલતાં ખોલતાં મનમાં થયું, ‘આ તો વળી શું ઊંચકી લાવ્યો હશે?” ખોલીને જોયું તો એક કલાત્મક અરીસો હતો. લંબગોળ મજાનો અરીસો. પિત્તળની કારીગરીથી એની કિનાર સજાવી હતી. એને આકર્ષક હેન્ડલ પણ હતું જેથી હાથમાં પણ પકડી શકાય અને દીવાલ પર પણ લટકાવી શકાય. અન્યા જોઈને ખુશ થઈ. તેણે સેલ્ફી લેતી હોય તેમ અરીસો હાથમાં ઊંચો કરીને બંનેની સામે ધર્યો. એમાં અન્યા અને દેવદત્ત બંનેના ચહેરા દેખાયા. તે ખૂબ ખુશ થઈ ને ક્યાંક ખોવાઈ ગઈ. દેવદત્તે હલાવી. “ચાલ, હું જાઉં. મને માફ કરજે, લગ્નમાં હાજર નહીં રહી શકું તે માટે.”
દેવદત્ત તેનો ખૂબ સારો મિત્ર. બંનેના પરિવારો પણ એકબીજાને ઓળખે. બધા ઈચ્છતા હતા કે અન્યા અને દેવદતનાં લગ્ન થાય. દેવદત્તે પણ કહ્યું હતું કે, “જો હું પરણું તો તને જ પરણું,પણ મારે તો લગ્ન જ નથી કરવા. લશ્કરમાં જઈશ અને ભારતમાની સેવા કરીશ.”
અન્યાએ ફરી અરીસામાં જોયું. તેણે દેવદત્તને સમ આપ્યા હતા તે યાદ આવ્યું. “કોઈ લશ્કરમાં હોય તો પણ પરણે તો ખરાને? હું ક્યાં તારી સાથે આવવાની જીદ કરું છું? હું તારી રાહ જોઈશ તું આવે નહીં ત્યાં સુધી.”
“ના મારે કોઈને દુઃખી નથી કરવા. મેં નક્કી કર્યું છે કે, મારે લગ્ન જ નથી કરવા.” અન્યાથી આ જવાબ નહીં સહેવાતા આંસુભરી આંખે દોડી ગઈ.
દેવદત્ત અન્યાનાં લગ્નમાં હાજર ન રહી શક્યો પરંતુ તેણે દિલથી શુભેચ્છા મોકલી હતી. નમ્ર અને અન્યા ધામધૂમથી પરણ્યાં અને મજાની જિંદગી શરૂ કરી. નાનકડા ફલેટમાં બંને જણા રહેવાં ગયાં અને ઘરની સજાવટ કરી. પેલો નયનરમ્ય અરીસો દેવદત્તે જાતે જ બેડરૂમમાં સજાવ્યો. એ હાથમાં પકડીને ઉતારી શકાય એવો હતો, પરંતુ લટકાવેલો રાખ્યો તેથી બે હાથ ખુલ્લા રહે અને માથું પણ ઓળી શકાય. અન્યા રોજ એમાં જોવાનું ચૂકતી નહીં. જ્યારે પણ નવરાશ મળે ત્યારે જોઈ લેતી. એ જોતી ત્યારે પાછળ તેને દેવદત્ત પણ હસતો દેખાતો.આમ તો મોટું ડ્રેસિંગ ટેબલ હતું પરંતુ આંખના મેકઅપ માટે તે આ અરીસામાં જોતી. નમ્ર ઘણીવાર કહેતો પણ ખરો કે, “સાડી પહેરી રહી છે તો આ લાંબા અરીસાનો ઉપયોગ કરને!”
અન્યા કહેતી, “તું જોઈ લે એટલે બસ! અરીસો તારી આંખમાં છે.”
પણ ખરેખર અરીસો અન્યાની આંખમાં હતો. ઘણી વખત તે અરીસામાં જોતી હોય અને પાછળથી નમ્ર આવી ચડે તો તે ગભરાઈ જતી, કારણ કે તેને અરીસામાં દેવદત્ત દેખાતો હોય. નમ્ર અને અન્યાનો સંસાર ખૂબ સરસ ચાલતો હતો. તેઓ એકબીજાની, એકબીજાના મિત્રોની ને પોતાનાં ભૂતકાળની વાતો કરીને ખૂબ હસતાં. અન્યાને એક પ્રકારનો રંજ રહેતો કે, તે દેવદત્તને ભૂલી શકી ન હતી. હવે તે એકલી હોય ત્યારે અરીસામાં જોઈને દેવદત્તને ફરિયાદ કરવાનું શરૂ કર્યું કે, ‘તું હવે મારી યાદોમાંથી જા. મારાં મન-હૃદય-આંખોમાંથી પણ જા’ પણ એમ કંઈ થોડું જવાય છે? દેવદત્ત હંમેશા સમાયેલો જ રહેતો. દેવદત્ત સાથે વિતાવેલા પ્રસંગો તેને યાદ આવતા અને તે યાદોમાં ખોવાઈ જતી.
એકવાર બંને આંબાના મોરવા ચોરવા ગયાં હતાં. હોળીના દિવસે બંનેએ બધા પર રંગ ભરેલી ડોલો ઢોળી હતી.ઘણીવાર સોસાયટીના ઘરોના બારણાં બહારથી બંધ કરી દેતા.કેટલાય તોફાનો, કેટલીય ધમાલ કરતાં ને બહાર ચોકલેટ્સ મૂકી દેતા.બધે બન્ને સાથે જ હોય. ત્યારે જ અન્યાએ વિચારી લીધું હતું કે તેનો પતિ તો દત્તુ જ હશે.
હવે અન્યાને થતું કે, કદાચ હું નમ્રને અન્યાય કરી રહી છું. ગમે તે રીતે દત્તુને ભૂલવો પડશે. મારે કંઈક કરવું જોઈએ. તેણે અરીસા પર એક સુંદર કપડું લઈ સરસ મજાનો પરદો કરી દીધો. નમ્રએ પૂછ્યું કે, “આ શું કર્યું છે.?
“બા કહે છે કે બેડરૂમમાં અરીસો હોય તો ઉપર પરદો કરી દેવો.”
“તો આ નાના અરીસા પર જ કેમ? મોટા પર પણ કરી દે.”
“હા, એ પણ કરીશ.”
અન્યાના જન્મદિવસ પર નમ્ર સરસ મજાની ગિફ્ટ લઈ આવ્યો. અન્યાના હાથમાં ગિફ્ટ પકડાવીને હરખભેર તેને બેડરૂમમાં ખેંચી ગયો. નમ્રએ વ્હાલથી તેને પોતાની તરફ ખેંચી. અન્યાના બંને હાથ પકડી ઊંચા કરીને નાચવા લાગ્યો. અચાનક તેનો હાથ અરીસા પર લાગ્યો અને અરીસો નીચે પડ્યો. અન્યા ચીસ પાડી ઊઠી. જાણે તેને થયું કે પોતાનું હૃદય તૂટી રહ્યું છે! નમ્રે તરત સોરી કહ્યું, “અરે એમાં રડે છે શું? આપણે એમાં આવો જ અરીસાનો કાચ ફરી નંખાવી દઈશું.”
અન્યાએ વાંકાં વળીને અરીસાના ટુકડા ભેગા કર્યા.નમ્ર પણ મદદ કરવા વાંકો વળ્યો “જો અનુ ટુકડાઓમાં ઘણી બધી અન્યા અને નમ્ર દેખાય છે! સારું થયું ને તૂટ્યો.” અન્યા એમાં દેવદત્તને શોધે એ પહેલાં એક કાચ તેને સહેજ વાગ્યો અને લોહી પણ નીકળ્યું. તે આંગળી પર હાથ ફેરવીને નમ્રએ વહાલથી પટ્ટી બાંધી આપી. અન્યાએ વિચાર્યું કે હવે અરીસો નથી લગાવવો. નમ્રએ ઓફિસ જતી વખતે કહ્યું કે, “મને પેલો અરીસો આપ. હું આવતી વખતે એમાં કાચ નંખાવતો આવીશ.”
અન્યાએ કહ્યું, “ના, કંઈ જ વાંધો નહીં. હવે એ અરીસો જવા દો. નવો અરીસો લાવીએ. કમુએ કહ્યું છે કે,ભાભી આ તો ભંગારમાં જશે. એની ફ્રેમ પિત્તળની છે તો સારા પૈસા આવશે એટલે મેં કમુને આપી દીધો છે.”
નમ્ર ઓફિસે ચાલ્યો ગયો અને અન્યા એકલી પડી. હૃદયમાં ઘણા બધા સવાલજવાબ ચાલતા હતા, પરંતુ સહસા એને કંઇક યાદ આવ્યું ને તેણે ઝડપથી મોબાઈલ ઊંચક્યો. કમુને ફોન કર્યો, “કમુ, પેલો તૂટેલા અરીસો ભંગારમાં વેચતી નહીં.”

યામિની વ્યાસ