સંકલ્પનો સૂર્યાસ્તરત્ન

સંકલ્પનો સૂર્યાસ્તરત્ન જ્યારે ઈસ્ત્રી કરેલાં કપડાં ઘરે આપવા આવતો ત્યારે શ્યામલીની એની સાથે હંમેશા લડાઈ થતી. આ કપડું કેમ આ રીતે ઈસ્ત્રી કર્યું છે? આનાં પર કેમ ડાઘ દેખાય છે? આનાં પર કેમ સળ પડ્યા છે? વગેરે વગેરે. ત્યારે રત્ન ખૂબ ધીરજપૂર્વક જવાબ આપતો. આખરે શ્યામલીની મમ્મી વચ્ચે પડતી, “એને હેરાન શું કામ કરે છે? અરે! આટલાં બધાં પોટલાં એક સાથે લાવતાં ક્યારેક દબાયે ખરાં!” રત્ન સોસાયટીના નાકે જ એના પરિવાર સાથે રહેતો. ઊંચો, ગોરો પહાડી છોકરો. બે ત્રણ પેઢીઓથી એનો પરિવાર અહીં ઇસ્ત્રીનું કામ કરે. રત્ન ભણવામાં સારો હતો. બારમાં સુધી ભણ્યો પણ પછી ઘરના ધંધામાં જોડાતા એણે કૉરિસ્પોન્ડિંગ (ઘરેબેઠા) ગ્રેજયુએશન કર્યું. એને આગળ જઈને ‘રત્ન ડ્રાય ક્લીનર્સ’ એવી મોટી શોપ ખોલવી હતી. એને માટે એ ખૂબ મહેનત કરતો. શ્યામલી સુભાષભાઈ અને સ્વાતિબેનની એકની એક લાડલી દીકરી. તે કોમ્યૂટર એન્જિનિયરિંગ ભણતી હતી. ચાર દિવસ પછી એની બર્થડે હતી. એનાં માટે એ સરસ ગાઉન ખરીદી લાવી હતી. અને મમ્મીના કહેવા મુજબ, એ હંમેશા કોઈ પણ કપડું ખરીદે, ભલે એ રૂમાલ કેમ ના હોય, એને પાણીમાં પલાળી ધોઈ નાંખતી અને ઈસ્ત્રી કારવીને જ ઉપયોગમાં લેતી. કોણ જાણે કોણે કોણે એ કપડાં અડકયાં હોય કે પહેરી જોયાં હોય! એવી જ રીતે એણે નવો ગાઉન ધોઈને ઈસ્ત્રીમાં આપ્યો હતો.ઘરનો બેલ વાગ્યો. એણે જ બારણું ખોલ્યું. રત્ન કપડાં લઈ ઊભો હતો. એનું મોઢું વિલાયેલું હતું અને બોલ્યો, “સોરી છોટી મેડમ, આ તમારા ગાઉન પર જે નાયલોનની લેસ હતી એના પર ગરમ ઈસ્ત્રી લાગી ગઈ છે એટલે સહેજ બળી ગઈ છે. હજુ કંઈ બોલે એ પહેલાં તો શ્યામલીનો ગુસ્સો સાતમે આસમાને પહોંચી ગયો. રત્ન પર ગાઉન ફેંકતા બોલી, “આવું જ નવું ગાઉન હમણાં ને હમણાં લાવી દે.” ને પગ પછાડતી રૂમમાં જતી રહી. સ્વાતિબેનને દુઃખ તો થયું જ પણ બોલ્યાં, “હવે લેસ બળી જ ગઈ છે તો શું થાય? બીજી વાર ધ્યાન રાખજે.” કહી રત્નને પાછો મોકલીને શ્યામલીને સમજાવવાં લાગ્યાં, “જો, આટલું જ બળી ગયું છે, હું દરજી પાસે નવી લેસ લગાવરાવીને ઠીક કરાવી દઈશ.” પણ માને એ શ્યામલી નહીં.રત્નને પણ દુઃખ થયું. ગાઉન પર બ્રાન્ડનું નામ વાંચી લીધું હતું. મોલમાં તપાસ કરવા નીકળ્યો.આ બાજુ શ્યામલી પણ નવા ગાઉનનીની શોધમાં નીકળી. વળી એ જ કલર જોઈતો હતો. ફ્રેંડસ જોડે ડ્રેસકોડ રાખ્યો હતો. હવે પાર્ટીમાં પહેરવું શું? બહુ શોધ્યો પણ એવું ને એવું ગમતું ગાઉન ના મળ્યું. આખરે રત્ન પર બબડતી, ગુસ્સો કરતી, કોઈ બીજો ડ્રેસ ખરીદી ઘરે આવી. એનો મૂડ ઑફ હતો. સ્વાતિબેને તરત જ સામે એક પ્લાસ્ટિક બેગ ધરી. શ્યામલીએ જોયું તો એમાં પેલું જ ગાઉન હતું. શ્યામલી ખુશીથી ફૂલી ના સમાય, “ઓ મારી વહાલી મા, તું નવું લઈ આવી કે પેલું જ રીપેર કરાવ્યું? જે હોય એ. ઓહોહો! સલામ તને. એક્સઝેટ એજ. થેન્ક યુ મા, થેન્ક યુ. પેલા રતનીયાને તો જોજેને, એના આ મહિનાના બીલમાંથી રૂપિયા કાપી લઈશું.” સ્વાતિબેન એને રોકતાં બોલ્યાં, “જરા ધીરી પડ. આ રત્ન જ આપી ગયો છે.” ગાઉન ફેરવીને જોતાં, “ઓ મમ્મી એમ? મને ના મળ્યું, એ ક્યાંથી શોધી લાવ્યો?” “અરે! શોધી લાવ્યો એટલું જ નહીં, ધોઈને ઈસ્ત્રી કરીને આપી ગયો છે.”શ્યામલી ખુશ થઈ ગઈ. તરત જ રત્નને ફોન જોડી થેન્ક યુ અને સોરી કહ્યું.આ ઘટના બાદ શ્યામલી રતન સાથે સારી રીતે વર્તતી. હંમેશા નવું શીખવા તત્પર રત્ન શ્યામલીને ઘણું પૂછતો, કોમ્યુટર ને મોબાઈલ એપ્લિકેશન્સ વિશે શ્યામલી સમજાવતી. સ્માર્ટ રત્ન તરત શીખી લેતો ને આભાર માનતો. મહેનતુ અને સ્વાભિમાની રત્ન આમ પણ સોસાયટીમાં બધાને પ્રિય હતો. કોઈનું પણ બિલ ભરવાનું, હપ્તા ભરવાનું, પોસ્ટનું કે બેંકનું કામ ખુશીથી કરી આપતો. વળી, ડ્રાયવિંગ પણ શીખી લીધું હોવાથી ડ્રાઇવર તરીકે પણ કામ કરી લેતો. વડીલોને મૂકવા લેવા જવું, હોસ્પિટલ બતાવવા લઈ જવા વિગેરે માટે ફ્રી સેવા આપતો. સુભાષભાઈ જ્ઞાતિના આગેવાન, વળી થોડું જ્યોતિષ પણ જાણે એટલે સલાહસૂચન માટે કે જન્માક્ષર બતાવવા કે કુંડળી મેળવવા ઘરે અવરજવર પણ રહેતી,કે પછી એમને વક્તા તરીકે બહાર પણ જવું પડતું. કુંડળીની ઝેરોક્સ કોપી કઢાવી લાવવી કે સુભાષભાઈને લેવા મૂકવાનું કામ રત્ન જ કરતો. શ્યામલીને પણ કોલેજ કાર્યક્રમોમાં કે ટૂર પરથી મોડું થતું તો લાવવા લઈ જવાનું કામ સુભાષભાઈ એને જ સોંપતા. એના પર પૂરો વિશ્વાસ હતો. રત્નના સ્વપ્ન સમાન ‘રત્ન ડ્રાય ક્લીનર્સ’ નામની આધુનિક સુવિધા સાથે એણે શોપ ચાલુ કરવી હતી કે જેમાં ગ્રાહકોને સંતોષપૂર્ણ ફાસ્ટ સર્વિસ મળી રહે, એ પણ કિફાયતી દરે. એના માટે સુભાષભાઈ સહિત સોસાયટીના કેટલાય રહીશો લોન આપવા કે મદદ કરવા તૈયાર હતા પણ બધાને એ આદરપૂર્વક ના પાડતો. એણે પોતાની મહેનતથી જ એ સપનું સાકાર કરવું હતું. એ બાબત શ્યામલી સાથે ઘણી વાતો થતી. શ્યામલીને એનો આ એટીટ્યૂડ ખૂબ ગમતો. ધીમે ધીમે બન્નેની દોસ્તી વધી, એટલું જ નહીં પ્રેમમાં પલટાઈ ગઈ. રત્ન પોતાની હેસિયત જોઈ દૂર રહેતો પણ શ્યામલી તો એની કાબેલિયત પર વારી ગઈ હતી. રત્નની મનાઈ છતાં એણે ઘરે વાત કરી. મમ્મી તો ઠીક પણ પપ્પા કદી ન માને એની એને સો ટકા ખાતરી હતી.આખરે એજ થયું. જ્ઞાતિના આગેવાન પપ્પાએ પ્રચંડ વિરોધ કર્યો. મમ્મીએ એને ખૂબ સમજાવી પણ શ્યામલી ન માની. એણે કહ્યું, “મને ખબર જ હતી, અમે તો તમારી જાણ બહાર જ કોર્ટ મેરેજ કરી લેત, પણ આ તો રત્નની ખાનદાની હતી કે આપ બન્નેની રજા વગર લગ્ન નથી કરવા એવો એનો આગ્રહ હતો. હવે હું જાઉં છું.”આખરે એ ઘર છોડી ગઈ અને રત્ન સાથે પરણી ગઈ. વળી એને નવી જોબ પણ મળી અને કમ્પની તરફથી મળેલાં ઘરમાં તેઓ રહેવાં લાગ્યાં. રત્ન હવે ‘શ્યામ-રત્ન ડ્રાય ક્લીનર્સ’ માટે તનતોડ મહેનત કરવા લાગ્યો.અહીં સુભાષભાઈને તો પોતાનું નાક કપાયાની લાગણી થઈ. ખૂબ ગુસ્સે થયા. આજુબાજુવાળા સોસાયટીના રહીશોએ ખૂબ સમજાવ્યા પણ એમણે તો જાહેરમાં દીકરીનાં નામનું નાહી નાખ્યું અને કદી પણ મોઢું ન જોવાનો દ્દઢ સંકલ્પ કર્યો.દિવસો વીતતા ગયા. સુભાષભાઈ અને સ્વાતિબેનને એકની એક દીકરી યાદ આવવા લાગી પણ એ વિરહ ન સહેવાતા સોસાયટીનું ઘર બંધ કરી દૂર નાનો ફ્લેટ લઈ રહેવાં ચાલ્યાં ગયાં. બંનેનાં જીવનની સાંજ વહેલી ઢળી. રોજ દરિયાકિનારે સૂર્યાસ્ત જોવા જતાં પણ પછીનું અંધારું ન સહેવાતાં થોડાં વહેલાં પાછાં ફરતાં. આજે એવી જ ઘેરાશમાં પાછાં ફરતાં હતાં ત્યાં કોઈ ભૂલી પડેલી નાનકડી ઢીંગલીએ સુભાષભાઈની કફનિની બાંય ખેંચી, “મમ્મી…” કહેતી રડવા માંડી. પરાણે વહાલી લાગતી ઢીંગલીને ઊંચકી ત્યાં તો ફરીથી ખુશીથી ચિચિયારી પાડી…”મમ્મી..” પાછળ ફરીને જોયું તો શ્યામલી ઊભી હતી અને એની પાછળ રત્ન.દરિયામાં સૂરજ ડૂબી રહ્યો હતો પણ જતા જતા કહેતો હતો, ‘સંકલ્પો ક્યારેક તોડી પણ શકાય!’== યામિની વ્યાસ

કદી નહીં કહેતા

નાઈટ ડ્યૂટી પતાવી સવારે ડૉ. સ્તુતિ હોસ્પિટલથી ઘરે આવી સીધી ન્હાવા ગઈ. આમ પણ આખી રાત પીપીઈ કીટ પહેરી રાખવાથી પરસેવાથી રેબઝેબ હતી. નહાઈને ભીના વાળ લૂછતી બહાર આવી. મમ્મી ચા નાસ્તા માટે રાહ જોતી હતી. તે બોલી, “ચાલ બેટા, આજે તો તને ભાવતા મેથીના ગોટા બનાવડાવ્યા છે. હા, આગળ બોલીશ નહીં, કોઈ ડાયટિંગ નહીં. તું બિલકુલ ફિટ છે. ” સ્તુતિ હસતી હસતી આવી મમ્મીને વહાલ કરતાં બોલી, “ઓહો, આ તમે કહો છો, ડૉ. શ્વેતા? આ ઉંમરે પણ ફિટ રહેવા લોકો આપનું એક્ઝામ્પલ આપે છે. લવ યુ મા” એટલામાં પાપા અને તેના બંને ભાઈઓ પણ આવી ગયા. તોફાન મસ્તી અને એકબીજાની ખેંચાખેંચમાં ડાઇનિંગ ટેબલ ગુંજી ઊઠ્યું. મમ્મી ડૉ. શ્વેતા શહેરની જાણીતી ગાયનેકોલોજિસ્ટ અને પાપા ડૉ. કંદર્પ જાણીતા સર્જન હતા. વળી મોટા ભાઈઓ પણ મેડીકલના એજ રસ્તે ને આખા પરિવારની નાની લાડકી સ્તુતિ આજ વર્ષે એમ. બી. બી. એસ. થઈ સિવિલ હોસ્પિટલમાં આગળ અભ્યાસ અને ઇન્ટર્નશિપ માટે જોડાઈ હતી. શહેર એમને ડૉકટર પરિવાર તરીકે ઓળખતું. નાસ્તા પછી પપ્પા અને ભાઈઓ પોતપોતાના કામે માસ્ક પહેરી હોસ્પિટલ જવા નીકળ્યા. મમ્મી બપોર પછી જવાની હતી. પાપા સ્તુતિને કહેતા ગયા, “બેટા, હવે આરામ કરજે, મોબાઈલ દૂર રાખીને. . . ” બંને ભાઈઓ બોલ્યા, “યસ સેઇમ, ઇન ટુ ઇન્વરટેડ કોમા” સ્તુતિએ મસ્તીમાં બંનેના ચાળા પાડ્યા.
સ્તુતિએ એના વાળ બાંધવા માટે બટરફ્લાય કાઢવા ડ્રેસિંગ ટેબલનું ખાનું ખોલ્યું ને ઘૂઘરીવાળી ગમતી એક બંગડી દેખાઈ. અચાનક હોસ્પિટલની વાત યાદ આવતા મમ્મીને કહેવા દોડી, “મમ્મી, કાલે એક લેડી પેશન્ટનું ડેથ થયું. અમે ચારપાંચ દિવસથી એની ખૂબ દિલથી ટ્રીટમેન્ટ કરતા હતા પણ એડમિટ હતી ત્યારથી જ એની કન્ડિશન સિવીયર હતી. પછી થોડી સુધારા પર હતી. કાલે હું ડ્યૂટી પર હતી ત્યારે મારી સામે માંડ સ્માઈલ આપ્યું અને મારો ગ્લોવ્ઝવાળો હાથ પકડવા ટ્રાય કરી. મને એના હાથમાંની સાવ બ્લેક થઈ ગયેલી આવી બંગડી આપી બોલી, “બેટા તમે મારી બહુ સેવા કરી મારું મરણ સુધાર્યું, ભગવાન તમને ખૂબ ખુશ રાખે. હું કંઈ બોલું કે ના પાડું એ પહેલાં તો પાણી. . ” એમ બોલતાં જ મેં પાણી પાયું અને સડન કોલેપ્સ્ડ. મારા સિનીઅર પણ દોડી આવ્યા પણ. . ” શ્વેતાએ ધ્યાનપૂર્વક વાત સાંભળી પૂછ્યું, “પછી?”
“આવું તો મમ્મી રોજ કોઈનું ને કોઈનું થાય છે. એના સગાઓને કેવું થતું હશે? હવે આમ પણ એના રિલેટીવ તો કોઈ હતા જ નહીં. મેં તો સિનીઅરને પૂછી એ કાળી પડી ગયેલી બંગડી ગરીબ પેશન્ટ માટેના વેલ્ફેર ફંડમાં જમા કરાવી દીધી. સિસ્ટર કહે, ‘કદાચ ચાંદીની હોય’ ને મમ્મી સાથે મારા પર્સમાં બે હજારની નોટ પડી હતી, સો ઉમેરીને એકવીસસો પણ સાથે જમા કરાવ્યા. મારી ફ્રેન્ડે કહ્યું, “બધા માટે આટલી લાગણી સારી નહીં. પણ મને ઈચ્છા થઈ”
“ઓકે ઓકે બેટા, પણ એનું નામ શું હતું?”
“યાદ નથી, હા. . . સોનેરી, સોનેરી જ નામ હતું. જાણે મહિનાઓથી ના ખાધું હોય એવું પાતળું શરીર પણ આંખ ખરેખર બ્યુટીફુલ હતી. ઓકે મમ્મી, આ રોજની હિસ્ટરી છે. મને બે કલાક પછી ઉઠાડજે. મારે ફરી ડ્યૂટી પર જવાનું છે. “
“અરે પણ. . . . હમણાં તો આવી”
“મમ્મી, સોહમની ડ્યૂટી હું કરીશ. એનો ફ્રેકચરવાળો પગ હજુ બરાબર સારો નથી થયો. ” કહેતી રૂમમાં ગઈ.
“ડૉ. સોહમ ભલે તારો બોયફ્રેન્ડ હોય પણ મેરેજ પછી જો મારી દીકરી પાસે વધુ કામ કરાવ્યું તો એની ખેર નથી. ” શ્વેતા હળવાશથી બોલી.
સ્તુતિએ મોટેથી હસતાં હસતાં તેના રૂમમાંથી જ જવાબ આપ્યો, “જસ્ટ ચીલ, મમ્મી” પણ શ્વેતા જરાય ચીલ નહોતી. એ છવ્વીસ વર્ષ પહેલાનાં વર્ષોમાં સરી પડી.
ડૉ શ્વેતા અને ડૉ કંદર્પ શહેરનાં સારા ડોકટર્સ ઉપરાંત તેઓની ફિટનેસ માટે જાણીતાં હતાં. રાત્રે કેટલા મોડા કેમ ન સૂતા હોય પણ સવારે વહેલાં ઊઠીને ચાલવા, દોડવા કે સાયકલિંગ કરવાં નીકળી પડતાં. એટલા બધા નિયમિત કે સૂરજ પણ કદાચ એમની રાહ જોઈ ઊગતો. આજ રોજનો એક એવો સમય હતો કે બંને રિલેક્સ થઈ શકતાં. કોઈ વાર દૂર જવું હોય તો ગાડી લઈ નીકળતાં અને ક્યાંક પાર્ક કરી ખુલ્લી હવામાં ચાલતાં. શ્વેતા સવારની સુંદરતાને ક્લિક કરવાનું ભૂલતી નહીં.
આવી જ રીતે એક દિવસ વાતમાં ને વાતમાં ચાલતા શ્વેતાને કંઈક અવાજ સંભળાયો. કંદર્પને એણે ઊભો રાખ્યો. પણ એને અવાજ ન સંભળાયો. શ્વેતા અટકી ડાબી બાજુ ખસી સહેજ પાછળ ગઈ. ઝાડ નીચે ગોદડીમાં લપેટાયેલું એક નાનકડું બાળક હતું. શ્વેતાએ ઊંચકી લીધું. જોયુ તો સરસ ફ્રોક પહેરાવેલી અને કપાળ પર કાળું ટપકું કરેલી મજાની બાળકી હતી. પોતે ગાયકેનોલોજિસ્ટ હતી. કેટલીય બાળકીઓનો જન્મ કરાવ્યો હતો પણ આ રીતે અચાનક નાનકડી બાળકી મળી જવી એ કંઈક અનોખી અનુભૂતિ હતી. ડૉ. કંદર્પને પણ નવાઈ લાગી. આજુબાજુ જોયું. ત્યાંથી પસાર થનારાઓને પૂછ્યું. થોડીવાર રાહ જોઈ પણ કોઈ દેખાયું નહીં. કંદર્પએ કહ્યું, “ચાલ પોલીસને સોંપી દઈએ. તેઓ વ્યવસ્થા કરશે.” એવામાં
શ્વેતાએ એના પગ સાથે કાળા દોરાથી બાંધેલી નાની પોટલી જોઈ. એમાં ચિઠ્ઠી હતી. ચિઠ્ઠીમાં લખ્યું હતું, ‘મારી ખૂબ મોટી લાચારીને કારણે મારી વ્હાલસોયી બાળકીને છોડી જાઉં છું. આપ જે કોઈ એને લઈ જશો એ મારાથી સારી રીતે ઉછેરશો એવી ખાતરી છે. એ ના થાય તો મારા જીવના ટુકડાને અનાથ આશ્રમમાં મૂકી આવવા એક લાચાર માની આગ્રહભરી વિનંતિ. આ સાથે મારી એક ચાંદીની બંગડી મૂકું છું જે એનું કાંડુ પહેરવા જેવડું થાય ત્યારે આ માના આશીર્વાદ સમજી ખાલી એકવાર પણ પહેરાવશો. તમને સો વાર પગે પડું છું.’
આ વાંચી શ્વેતાની આંખો ભરાઈ આવી. એણે કંદર્પને કહ્યું, “આપણને દીકરી નથી તો આને દત્તક લઈએ?”
કંદર્પએ કહ્યું, “મને ગમે પણ આવા લાગણીવેડા ના કરાય. બહુ વિચારવું પડે. એની વિવિધ પ્રોસીજર હોય છે. હમણાં પોલીસમાં ચાલ.” પણ અંતે શ્વેતાની ખૂબ ઈચ્છા હોવાથી જરૂરી કાર્યવાહી પછી બાળકી દત્તક લઈ લીધી. એમના બે દીકરાઓ બીજાત્રીજા ધોરણમાં ભણતા હતા. તેઓ પણ નાની બહેન જોઈ ખુશ થયા. એમને તો નાનું રમકડું મળી ગયું. હરિકૃપાથી મળી હોવાથી એનું નામ સ્તુતિ પાડ્યું. પણ ભાઈઓની એ સોનપરી અને મમ્મીપાપાની લાડકડી બની ગઈ. પૂરા વૈભવથી અને લાડકોડથી મોટી થતી હતી એની જન્મ દેનાર માએ કદાચ સાચું જ ભાવિ જોયું હશે.
સ્તુતિ દત્તક લીધેલું સંતાન છે એ બધાને જ ખબર હતી. શ્વેતા અને કંદર્પએ નક્કી કર્યું હતું કે કોઈ બીજા દ્વારા ખબર પડે એ પહેલાં એને જણાવી દેવું. જન્મદિવસ તો ખબર નહોતો એટલે એ મળી એ જ એનો જન્મદિવસ ઊજવતાં. એ સમજતી થઈ ત્યારે બર્થડેને દિવસે તેઓએ તેને કહી દીધું હતું. ત્યારે એ ચીસ પાડી બંનેને વળગી પડી હતી, “ના, તમે જ મારા મમ્મીપપ્પા છો. મને ઝાડ નીચે નહીં મૂકી આવતા.” બંનેએ આંખમાં આંસુ સાથે માંડ એને શાંત પાડી ને ફરી ક્યારેય આ વાત નહીં કહેવાનું નક્કી કરેલું.
સમય વીતતો ગયો. સ્તુતિના ટહુકાથી ઘર ચહેકતું રહેતું. ભાઈઓ સાથેની રમતમાં કે લડાઈમાં પણ એની જ જીત થતી. એના વગર કોઈને ગમતું નહીં. સ્તુતિ હતી પણ મીઠડી અને સુંદર. શ્વેતાએ એની અઢારમી બર્થડે એ પેલી ઘૂઘરીવાળી એક બંગડી સોનાનું ગિલીટ ચઢાવી એને ગિફ્ટ કરી પણ એ એની માએ આપી હતી એ ના કહ્યું. કદાચ સ્તુતિને દુઃખ થાય. સ્તુતિને તો આ ગિફ્ટ બહુ ગમી ગઈ. થોડા થોડા વખતે એનું ગિલીટ ન ઉતરે એનું શ્વેતા ધ્યાન રાખતી.
એક દિવસ પોતાના કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં શ્વેતા પેશન્ટ તપાસતી હતી ત્યારે એક ગરીબ દેખાતી સ્ત્રી આવી પહોંચી. તેણે કહ્યું એકલામાં વાત કરવી છે. એણે કહ્યું, ” ઝાડ નીચે મારી છોકરી મુકેલી એ અભાગી મા હું જ છું.” તે હાથ જોડીને બોલી, “હું વેશ્યા છું ને મારી છોકરી મારી જેમ ના બને એટલે મેં આ કર્યું. એનો શું વાંક? એ છોકરીને તમને લઈ જતા મેં દૂરથી જોયા હતા. અને પેપરમાં પણ આવ્યું હતું કે તમે દત્તક લીધી છે.” શ્વેતા સાંભળી હચમચી ઊઠી. જાતને સંભાળતા તે બોલી, “હા બોલો”
“મારે મળવું નથી. એને દુઃખી ન કરાય. મારી વાત એને કદી કહેશો નહીં. બસ એકવાર એનો ફોટો બતાવી દો. પછી જિંદગીભર જોવા નહીં આવું. આ મારો પાકો વાયદો છે. આ બીજી બંગડી એનું ફ્રોક લેવા બીજી વેશ્યાને વેચી હતી જે મેં પાછી ખરીદી છે. એક મા શું આપી શકે?” એની આંખમાં પાણી આવી ગયાં.
શ્વેતાએ એને મોબાઇલમાંથી ફોટા બતાવ્યા. નામ સ્તુતિ અને એના ભણતર તથા પ્રગતિ વિશે કહ્યું. લગ્ન થવાના છે તે ડૉ. સોહમ વિશે કહ્યું. એ ખૂબ ખુશ થઈ. શ્વેતાને પગે પડી. શ્વેતાએ એને બંગડી પાછી આપી કહ્યું. “એક તમે રાખો.આ રીતે પણ તમે જોડાયેલા રહેશો.” શ્વેતાએ તેને પૈસા આપ્યા અને નામ પૂછ્યું તો એ બોલી, “ના આ ના લઉં, આ તો મારી દીકરીના નસીબના. પણ બહુ સમજાવટથી બંગડી પાછી લીધી. તે જતાં જતાં બોલી, “મારું નામ સોનેરી… એને ના કહેશો કદી…” એ જતી રહી પછી ક્યારેય નહોતી આવી.
હા, એ જ સોનેરી આજે મૃત્યુ પામી. એક હાશ કે દીકરીના હાથનું છેલ્લું પાણી એણે પીધું અને દીકરીએ એની પાછળ દાન પણ કર્યું.
તરત શ્વેતા ઊભી થઈ. સ્તુતિના રૂમમાં જઈ ડ્રેસિંગ ટેબલનું ડ્રોઅર ખોલ્યું. પેલી બંગડી લઈ સોનીને ત્યાં જઈ આવું સેઇમ અરજનન્ટલી સોનામાં ઘડવાનું કહ્યું અને પેલી ગિલીટવાળી બંગડી વેલ્ફેર બોક્સમાં કવરમાં રૂપિયા સાથે મૂકી મોકલી દીધી.
— યામિની વ્યાસ 

નાઈટ ડ્યૂટી પતાવી સવારે ડૉ. સ્તુતિ હોસ્પિટલથી ઘરે આવી સીધી ન્હાવા ગઈ. આમ પણ આખી રાત પીપીઈ કીટ પહેરી રાખવાથી પરસેવાથી રેબઝેબ હતી. નહાઈને ભીના વાળ લૂછતી બહાર આવી. મમ્મી ચા નાસ્તા માટે રાહ જોતી હતી. તે બોલી, “ચાલ બેટા, આજે તો તને ભાવતા મેથીના ગોટા બનાવડાવ્યા છે. હા, આગળ બોલીશ નહીં, કોઈ ડાયટિંગ નહીં. તું બિલકુલ ફિટ છે. ” સ્તુતિ હસતી હસતી આવી મમ્મીને વહાલ કરતાં બોલી, “ઓહો, આ તમે કહો છો, ડૉ. શ્વેતા? આ ઉંમરે પણ ફિટ રહેવા લોકો આપનું એક્ઝામ્પલ આપે છે. લવ યુ મા” એટલામાં પાપા અને તેના બંને ભાઈઓ પણ આવી ગયા. તોફાન મસ્તી અને એકબીજાની ખેંચાખેંચમાં ડાઇનિંગ ટેબલ ગુંજી ઊઠ્યું. મમ્મી ડૉ. શ્વેતા શહેરની જાણીતી ગાયનેકોલોજિસ્ટ અને પાપા ડૉ. કંદર્પ જાણીતા સર્જન હતા. વળી મોટા ભાઈઓ પણ મેડીકલના એજ રસ્તે ને આખા પરિવારની નાની લાડકી સ્તુતિ આજ વર્ષે એમ. બી. બી. એસ. થઈ સિવિલ હોસ્પિટલમાં આગળ અભ્યાસ અને ઇન્ટર્નશિપ માટે જોડાઈ હતી. શહેર એમને ડૉકટર પરિવાર તરીકે ઓળખતું. નાસ્તા પછી પપ્પા અને ભાઈઓ પોતપોતાના કામે માસ્ક પહેરી હોસ્પિટલ જવા નીકળ્યા. મમ્મી બપોર પછી જવાની હતી. પાપા સ્તુતિને કહેતા ગયા, “બેટા, હવે આરામ કરજે, મોબાઈલ દૂર રાખીને. . . ” બંને ભાઈઓ બોલ્યા, “યસ સેઇમ, ઇન ટુ ઇન્વરટેડ કોમા” સ્તુતિએ મસ્તીમાં બંનેના ચાળા પાડ્યા.
સ્તુતિએ એના વાળ બાંધવા માટે બટરફ્લાય કાઢવા ડ્રેસિંગ ટેબલનું ખાનું ખોલ્યું ને ઘૂઘરીવાળી ગમતી એક બંગડી દેખાઈ. અચાનક હોસ્પિટલની વાત યાદ આવતા મમ્મીને કહેવા દોડી, “મમ્મી, કાલે એક લેડી પેશન્ટનું ડેથ થયું. અમે ચારપાંચ દિવસથી એની ખૂબ દિલથી ટ્રીટમેન્ટ કરતા હતા પણ એડમિટ હતી ત્યારથી જ એની કન્ડિશન સિવીયર હતી. પછી થોડી સુધારા પર હતી. કાલે હું ડ્યૂટી પર હતી ત્યારે મારી સામે માંડ સ્માઈલ આપ્યું અને મારો ગ્લોવ્ઝવાળો હાથ પકડવા ટ્રાય કરી. મને એના હાથમાંની સાવ બ્લેક થઈ ગયેલી આવી બંગડી આપી બોલી, “બેટા તમે મારી બહુ સેવા કરી મારું મરણ સુધાર્યું, ભગવાન તમને ખૂબ ખુશ રાખે. હું કંઈ બોલું કે ના પાડું એ પહેલાં તો પાણી. . ” એમ બોલતાં જ મેં પાણી પાયું અને સડન કોલેપ્સ્ડ. મારા સિનીઅર પણ દોડી આવ્યા પણ. . ” શ્વેતાએ ધ્યાનપૂર્વક વાત સાંભળી પૂછ્યું, “પછી?”
“આવું તો મમ્મી રોજ કોઈનું ને કોઈનું થાય છે. એના સગાઓને કેવું થતું હશે? હવે આમ પણ એના રિલેટીવ તો કોઈ હતા જ નહીં. મેં તો સિનીઅરને પૂછી એ કાળી પડી ગયેલી બંગડી ગરીબ પેશન્ટ માટેના વેલ્ફેર ફંડમાં જમા કરાવી દીધી. સિસ્ટર કહે, ‘કદાચ ચાંદીની હોય’ ને મમ્મી સાથે મારા પર્સમાં બે હજારની નોટ પડી હતી, સો ઉમેરીને એકવીસસો પણ સાથે જમા કરાવ્યા. મારી ફ્રેન્ડે કહ્યું, “બધા માટે આટલી લાગણી સારી નહીં. પણ મને ઈચ્છા થઈ”
“ઓકે ઓકે બેટા, પણ એનું નામ શું હતું?”
“યાદ નથી, હા. . . સોનેરી, સોનેરી જ નામ હતું. જાણે મહિનાઓથી ના ખાધું હોય એવું પાતળું શરીર પણ આંખ ખરેખર બ્યુટીફુલ હતી. ઓકે મમ્મી, આ રોજની હિસ્ટરી છે. મને બે કલાક પછી ઉઠાડજે. મારે ફરી ડ્યૂટી પર જવાનું છે. “
“અરે પણ. . . . હમણાં તો આવી”
“મમ્મી, સોહમની ડ્યૂટી હું કરીશ. એનો ફ્રેકચરવાળો પગ હજુ બરાબર સારો નથી થયો. ” કહેતી રૂમમાં ગઈ.
“ડૉ. સોહમ ભલે તારો બોયફ્રેન્ડ હોય પણ મેરેજ પછી જો મારી દીકરી પાસે વધુ કામ કરાવ્યું તો એની ખેર નથી. ” શ્વેતા હળવાશથી બોલી.
સ્તુતિએ મોટેથી હસતાં હસતાં તેના રૂમમાંથી જ જવાબ આપ્યો, “જસ્ટ ચીલ, મમ્મી” પણ શ્વેતા જરાય ચીલ નહોતી. એ છવ્વીસ વર્ષ પહેલાનાં વર્ષોમાં સરી પડી.
ડૉ શ્વેતા અને ડૉ કંદર્પ શહેરનાં સારા ડોકટર્સ ઉપરાંત તેઓની ફિટનેસ માટે જાણીતાં હતાં. રાત્રે કેટલા મોડા કેમ ન સૂતા હોય પણ સવારે વહેલાં ઊઠીને ચાલવા, દોડવા કે સાયકલિંગ કરવાં નીકળી પડતાં. એટલા બધા નિયમિત કે સૂરજ પણ કદાચ એમની રાહ જોઈ ઊગતો. આજ રોજનો એક એવો સમય હતો કે બંને રિલેક્સ થઈ શકતાં. કોઈ વાર દૂર જવું હોય તો ગાડી લઈ નીકળતાં અને ક્યાંક પાર્ક કરી ખુલ્લી હવામાં ચાલતાં. શ્વેતા સવારની સુંદરતાને ક્લિક કરવાનું ભૂલતી નહીં.
આવી જ રીતે એક દિવસ વાતમાં ને વાતમાં ચાલતા શ્વેતાને કંઈક અવાજ સંભળાયો. કંદર્પને એણે ઊભો રાખ્યો. પણ એને અવાજ ન સંભળાયો. શ્વેતા અટકી ડાબી બાજુ ખસી સહેજ પાછળ ગઈ. ઝાડ નીચે ગોદડીમાં લપેટાયેલું એક નાનકડું બાળક હતું. શ્વેતાએ ઊંચકી લીધું. જોયુ તો સરસ ફ્રોક પહેરાવેલી અને કપાળ પર કાળું ટપકું કરેલી મજાની બાળકી હતી. પોતે ગાયકેનોલોજિસ્ટ હતી. કેટલીય બાળકીઓનો જન્મ કરાવ્યો હતો પણ આ રીતે અચાનક નાનકડી બાળકી મળી જવી એ કંઈક અનોખી અનુભૂતિ હતી. ડૉ. કંદર્પને પણ નવાઈ લાગી. આજુબાજુ જોયું. ત્યાંથી પસાર થનારાઓને પૂછ્યું. થોડીવાર રાહ જોઈ પણ કોઈ દેખાયું નહીં. કંદર્પએ કહ્યું, “ચાલ પોલીસને સોંપી દઈએ. તેઓ વ્યવસ્થા કરશે.” એવામાં
શ્વેતાએ એના પગ સાથે કાળા દોરાથી બાંધેલી નાની પોટલી જોઈ. એમાં ચિઠ્ઠી હતી. ચિઠ્ઠીમાં લખ્યું હતું, ‘મારી ખૂબ મોટી લાચારીને કારણે મારી વ્હાલસોયી બાળકીને છોડી જાઉં છું. આપ જે કોઈ એને લઈ જશો એ મારાથી સારી રીતે ઉછેરશો એવી ખાતરી છે. એ ના થાય તો મારા જીવના ટુકડાને અનાથ આશ્રમમાં મૂકી આવવા એક લાચાર માની આગ્રહભરી વિનંતિ. આ સાથે મારી એક ચાંદીની બંગડી મૂકું છું જે એનું કાંડુ પહેરવા જેવડું થાય ત્યારે આ માના આશીર્વાદ સમજી ખાલી એકવાર પણ પહેરાવશો. તમને સો વાર પગે પડું છું.’
આ વાંચી શ્વેતાની આંખો ભરાઈ આવી. એણે કંદર્પને કહ્યું, “આપણને દીકરી નથી તો આને દત્તક લઈએ?”
કંદર્પએ કહ્યું, “મને ગમે પણ આવા લાગણીવેડા ના કરાય. બહુ વિચારવું પડે. એની વિવિધ પ્રોસીજર હોય છે. હમણાં પોલીસમાં ચાલ.” પણ અંતે શ્વેતાની ખૂબ ઈચ્છા હોવાથી જરૂરી કાર્યવાહી પછી બાળકી દત્તક લઈ લીધી. એમના બે દીકરાઓ બીજાત્રીજા ધોરણમાં ભણતા હતા. તેઓ પણ નાની બહેન જોઈ ખુશ થયા. એમને તો નાનું રમકડું મળી ગયું. હરિકૃપાથી મળી હોવાથી એનું નામ સ્તુતિ પાડ્યું. પણ ભાઈઓની એ સોનપરી અને મમ્મીપાપાની લાડકડી બની ગઈ. પૂરા વૈભવથી અને લાડકોડથી મોટી થતી હતી એની જન્મ દેનાર માએ કદાચ સાચું જ ભાવિ જોયું હશે.
સ્તુતિ દત્તક લીધેલું સંતાન છે એ બધાને જ ખબર હતી. શ્વેતા અને કંદર્પએ નક્કી કર્યું હતું કે કોઈ બીજા દ્વારા ખબર પડે એ પહેલાં એને જણાવી દેવું. જન્મદિવસ તો ખબર નહોતો એટલે એ મળી એ જ એનો જન્મદિવસ ઊજવતાં. એ સમજતી થઈ ત્યારે બર્થડેને દિવસે તેઓએ તેને કહી દીધું હતું. ત્યારે એ ચીસ પાડી બંનેને વળગી પડી હતી, “ના, તમે જ મારા મમ્મીપપ્પા છો. મને ઝાડ નીચે નહીં મૂકી આવતા.” બંનેએ આંખમાં આંસુ સાથે માંડ એને શાંત પાડી ને ફરી ક્યારેય આ વાત નહીં કહેવાનું નક્કી કરેલું.
સમય વીતતો ગયો. સ્તુતિના ટહુકાથી ઘર ચહેકતું રહેતું. ભાઈઓ સાથેની રમતમાં કે લડાઈમાં પણ એની જ જીત થતી. એના વગર કોઈને ગમતું નહીં. સ્તુતિ હતી પણ મીઠડી અને સુંદર. શ્વેતાએ એની અઢારમી બર્થડે એ પેલી ઘૂઘરીવાળી એક બંગડી સોનાનું ગિલીટ ચઢાવી એને ગિફ્ટ કરી પણ એ એની માએ આપી હતી એ ના કહ્યું. કદાચ સ્તુતિને દુઃખ થાય. સ્તુતિને તો આ ગિફ્ટ બહુ ગમી ગઈ. થોડા થોડા વખતે એનું ગિલીટ ન ઉતરે એનું શ્વેતા ધ્યાન રાખતી.
એક દિવસ પોતાના કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં શ્વેતા પેશન્ટ તપાસતી હતી ત્યારે એક ગરીબ દેખાતી સ્ત્રી આવી પહોંચી. તેણે કહ્યું એકલામાં વાત કરવી છે. એણે કહ્યું, ” ઝાડ નીચે મારી છોકરી મુકેલી એ અભાગી મા હું જ છું.” તે હાથ જોડીને બોલી, “હું વેશ્યા છું ને મારી છોકરી મારી જેમ ના બને એટલે મેં આ કર્યું. એનો શું વાંક? એ છોકરીને તમને લઈ જતા મેં દૂરથી જોયા હતા. અને પેપરમાં પણ આવ્યું હતું કે તમે દત્તક લીધી છે.” શ્વેતા સાંભળી હચમચી ઊઠી. જાતને સંભાળતા તે બોલી, “હા બોલો”
“મારે મળવું નથી. એને દુઃખી ન કરાય. મારી વાત એને કદી કહેશો નહીં. બસ એકવાર એનો ફોટો બતાવી દો. પછી જિંદગીભર જોવા નહીં આવું. આ મારો પાકો વાયદો છે. આ બીજી બંગડી એનું ફ્રોક લેવા બીજી વેશ્યાને વેચી હતી જે મેં પાછી ખરીદી છે. એક મા શું આપી શકે?” એની આંખમાં પાણી આવી ગયાં.
શ્વેતાએ એને મોબાઇલમાંથી ફોટા બતાવ્યા. નામ સ્તુતિ અને એના ભણતર તથા પ્રગતિ વિશે કહ્યું. લગ્ન થવાના છે તે ડૉ. સોહમ વિશે કહ્યું. એ ખૂબ ખુશ થઈ. શ્વેતાને પગે પડી. શ્વેતાએ એને બંગડી પાછી આપી કહ્યું. “એક તમે રાખો.આ રીતે પણ તમે જોડાયેલા રહેશો.” શ્વેતાએ તેને પૈસા આપ્યા અને નામ પૂછ્યું તો એ બોલી, “ના આ ના લઉં, આ તો મારી દીકરીના નસીબના. પણ બહુ સમજાવટથી બંગડી પાછી લીધી. તે જતાં જતાં બોલી, “મારું નામ સોનેરી… એને ના કહેશો કદી…” એ જતી રહી પછી ક્યારેય નહોતી આવી.
હા, એ જ સોનેરી આજે મૃત્યુ પામી. એક હાશ કે દીકરીના હાથનું છેલ્લું પાણી એણે પીધું અને દીકરીએ એની પાછળ દાન પણ કર્યું.
તરત શ્વેતા ઊભી થઈ. સ્તુતિના રૂમમાં જઈ ડ્રેસિંગ ટેબલનું ડ્રોઅર ખોલ્યું. પેલી બંગડી લઈ સોનીને ત્યાં જઈ આવું સેઇમ અરજનન્ટલી સોનામાં ઘડવાનું કહ્યું અને પેલી ગિલીટવાળી બંગડી વેલ્ફેર બોક્સમાં કવરમાં રૂપિયા સાથે મૂકી મોકલી દીધી.
— યામિની વ્યાસ 

લોહી

“ભૂરું લિટમસ એસિડમાં બોળીએ તો કેવું થાય?” પટેલસાહેબે પૂછ્યું. રાજુને આમતેમ જોતો જોઈ સાહેબે ઊભો કર્યો. રાજુને સવાલનો જ ખ્યાલ ન રહ્યો.
રાજુએ પૂછ્યું, “શું?”
એને છૂટ્ટો ચોક મારતા તે બોલ્યા, “ક્યાં છે ધ્યાન તારું? શું કરે છે?” અને પછી પલાશને પૂછ્યું. તેણે તરત જ જવાબ આપ્યો, “લાલ.” લાલ સાંભળતા જ રાજુના ચહેરાનો રંગ ઊડી ગયો. સાહેબે રાજુને છેલ્લી બેન્ચ પર ઊભો કરી દીધો ને પલાશને ‘વેરી ગુડ’ કહી બેસાડી દીધો. તેઓ હંમેશા સવાલ પૂછતા ત્યારે પહેલાં જાણી જોઈને રાજુને જ પૂછતા. મેઘધનુષના સાત રંગ ક્યા? રાજુને આવડતું હતું પણ ‘લા..’ બોલીને અટકી ગયો. સાહેબે એને કલાસ બહાર ઊભા રહેવાની સજા કરી. એને આ સાહેબ પાસે ભણવાનો અપાર કંટાળો આવતો. ઘરેથી પપ્પા મોકલે એટલે માંડમાંડ આવતો. હંમેશા સાહેબ રાજુને ખીજાતા રહેતા; આવો કેવો યુનિફોર્મ છે? ઈસ્ત્રી કેમ નથી? કેટલો ગંદો છે! આ બટન કેમ જુદા રંગનું છે? રાજુ હંમેશા રોજ જ કોઈને કોઈ કારણે સાહેબનો ઠપકો સંભાળવા તૈયાર જ રહેતો. રાજુ કોઈ જવાબ ન આપતો ત્યારે પટેલસાહેબ ખીજાઈને કહેતા કે તારા બાપને જ વાત કરવી પડશે.
રાજુ સ્કૂલના પ્યૂન કનુનો દીકરો હતો. ઘરમાં બાપ અને દીકરો બે જ રહેતા હતા. તેની મા ન હતી. એ માંડ સાત વર્ષનો હશે ને બ્લડ કેન્સરમાં મૃત્યુ પામી હતી. માનો એ ખૂબ લાડકો હતો. એ એને ખૂબ વ્હાલ કરતી હતી. બાપે જ એને માંડમાંડ ઉછેર્યો હતો અને આ સ્કૂલમાં મૂક્યો હતો.
પલાશ પટેલસાહેબનો એકનો એક દીકરો. સરને એમ હતું કે પલાશના બધા જ વિષયમાં માર્ક હાઈએસ્ટ હોવા જોઈએ ને એ માટે મહેનત પણ બહુ કરાવતા પણ જ્યારે રમતગમતનો પિરિઅડ આવતો ત્યારે રાજુ મેદાન મારી જતો. એ બાબતથી સાહેબ એના પર હંમેશાં ચીડ કરતા.
એક દિવસ શરીરવિજ્ઞાન ભણાવતા ભણાવતા સરે પૂછ્યું, “બોલ રાજુ, રક્તકણ, શ્વેતકણ અને ત્રાકકણ શું છે? લોહીના ઘટકો અને એના કાર્ય વિશે બોલ. ગઈકાલે જે હોમવર્ક આપ્યું હતું તે બતાવ.” રાજુ માથું ખંજવાળવા લાગ્યો. એને લોહી અને લાલ શબ્દથી જ નફરત હતી. તેને ચીસ પાડવાનું મન થયું પણ કંઈ કરી ના શક્યો. એની આંખમાં ગુસ્સો જોઈ સાહેબ તાડૂક્યા, મારવાનું જ બાકી રાખ્યું હતું, “આમ આંખો ફાડી શું જોયા કરે છે? શરમ કર? અહીં મગજ છે કે મૂત્રપિંડ? શું કરશે આગળ જઈને? બસ આવા જ ભારતના યુવાનો? ભારતનું ભવિષ્ય? પલાશને જો.” આ સાંભળી રાજુનું લોહી બમણા વેગથી પરિભ્રમણ કરવા લાગ્યું. ક્લાસમાંથી જાતે જ નીકળી ગયો. પટેલસાહેબે કનુને બોલાવી રાજુના વર્તન બાબત પલાશનું ઉદાહરણ આપી ખૂબ સલાહ આપી. કનુએ રાજુને ખૂબ મનાવ્યો પણ પછી એ સ્કૂલે ગયો નહીં. વાર્ષિક પરીક્ષા નજીક હતી એ પણ ન આપી. એવામાં પટેલસરને બઢતી મળી. આચાર્ય તરીકે બીજી સ્કૂલમાં બદલી થઈ, ત્યારબાદ કનુના કેટલા પ્રયત્ને માંડ રાજુ સ્કૂલે ગયો.
આમ ને આમ માંડ પાસ થતો રાજુ ધીમેધીમે આગળ વધવા લાગ્યો. પટેલસાહેબ દીકરા પલાશને પણ પોતાની સાથે નવી સ્કૂલમાં લઈ ગયા. નજર સામે રહે તો વધુ મહેનત કરાવી શકાય. પલાશ અભ્યાસમાંથી એક સેકન્ડ પણ બગાડે એ એમને મંજૂર નહોતું. ફક્ત અને ફક્ત ભણવાનું જ. થયું પણ એવું કે પલાશ બારમામાં સેન્ટરમાં ફર્સ્ટ આવ્યો ને પટેલસાહેબની છાતી ગજગજ ફુલાઈ. સહુને કહેતા, “જુઓ, આનું નામ દીકરો, પિતાનું નામ રોશન કર્યું. અરે ભાઈ! મારું લોહી છે.” અને મોટી પાર્ટી રાખી. પલાશે મેડિકલમાં એડમિશન લીધું અને ડૉક્ટર થયો. આગળ સ્ટડી માટે અમેરિકા ગયો. સર ખૂબ પોરસાતા. તેઓ ખૂબ ખુશ થઈ વટ મારતા. બધાને કહેતા કે, “જુઓ, આવી રીતે ભણાવાય, દીકરાનું કેટલું ધ્યાન રાખ્યું તો તે ભણીગણીને અમેરિકા ગયો આગળ અભ્યાસ માટે.”
પલાશનો એ અભ્યાસ પણ પત્યો પછી પટેલસાહેબે કહ્યું, “પલાશ હવે આવી જા, અહીંયા મોટી હોસ્પિટલ બનાવીએ ને તારી મમ્મીએ છોકરી પણ જોઈ રાખી છે.” પટેલસાહેબને હતું કે દીકરો તો પિતાના નામની જ હોસ્પિટલ ખોલશે. મારું લોહી છે, આખરે એની આ સફળતા પાછળ ઓછી મહેનત થોડી કરી છે!” અને દીકરો ત્યાંથી કહેતો કે બસ હવે થોડી જ વાર છે. એમ કરતાં કરતાં બીજા બે વર્ષ વીતી ગયાં. પછી એક દિવસ પલાશનો ફોન આવ્યો, “મેં અહીં મારી ડૉક્ટર ફ્રેન્ડ સાથે લગ્ન કરી લીધું છે અને અહીં જ સેટલ થઈશ. તમે અહીં આવી જાઓ.”
આ સાંભળીને પટેલસાહેબને આઘાત લાગ્યો, કહોને અટેક જ આવ્યો. લોહી જોરજોરથી પરિભ્રમણ કરવાં લાગ્યું ને એટલા ગુસ્સે થયા જાણે રાજુને ભણાવતા ન હોય! લોહીના ઘટકો શ્વેતકણ, રક્તકણ અને ત્રાકકણ… પણ પછી ધીમેધીમે આઘાત જીરવાયો પણ નક્કી કર્યું કે અમેરિકા તો નથી જ જવું. મિત્રોએ પલાશને ફોન કરીકરીને કહ્યું કે તું આવી જા પણ પલાશ ન જ આવ્યો.
પટેલસર રિટાયર્ડ થયા. એજ વર્ષે કોરોના આવ્યો. પટેલસર તો ખૂબ સાચવતા પરંતુ ખબર નહીં કઈ રીતે બીજા વેવમાં ચેપ લાગ્યો. પછી ધીરેધીરે કોરોના વકર્યો. અતિભયંકર સ્વરૂપ લીધું. પહેલાં તો ઘરે જ હતા પરંતુ પછી એડમિટ થવું પડ્યું. ઘરે તેમના પત્ની એકલાં જ હતાં તે પણ ક્વૉરન્ટીન. કરે તો પણ શું કરે? કોઈએ પલાશને ફોન કર્યો. પલાશથી પણ અત્યારે અવાય તેમ ન હતું. ધીમેધીમે પટેલસાહેબની તબિયત બગડવાં માંડી. એમને થયું કે હવે હું નહિ બચું. એમને આખું જીવન યાદ આવવાં લાગ્યું. ‘કઈ રીતે પલાશની કાળજી રાખી, તેને આગળ વધવા માટે કેવા સપનાં સેવ્યાં હતાં! અને કોઈ પણ રીતે કોઈ એનાથી આગળ વધતો દેખાય તો એની સાથે કેવો વ્યવહાર કર્યો હતો? પલાશને ખૂબ ભણાવ્યો પણ કદાચ ગણાવી ન શક્યો. એ જ ડૉકટર દીકરો આજે કામ ના લાગ્યો.’
જોકે ટ્રીટ્મન્ટમાં કોઈ કમી ન હતી. તેમને પૈસાની કોઈ તકલીફ ન હતી. સમયસર ઓક્સિજન મળતાં ધીરેધીરે તેમની તબિયત સુધરવા માંડી. તેમણે ડ્યૂટી પરના ડૉક્ટરને કહ્યું, “આભાર ભાઈ તારો, મારા દીકરાએ તો કશું જ ન કર્યું પરંતુ તે મારું ખૂબ ધ્યાન રાખ્યું.”
તે પણ તેમનો વિદ્યાર્થી જ હતો તેણે કહ્યું, “મારો નહીં, આ રાજુનો આભાર માનો. તેણે તમને પ્લાઝમા ડોનેટ કર્યું છે. તમારું ઓ-નેગેટિવ બ્લડ ગૃપનું પ્લાઝમા ક્યાંય મળતું જ ન હતું. આ રાજુ અત્યારે સ્પોર્ટ્સ ક્લબમાં ટ્રેનિંગ આપે છે અને સેવાનાં કાર્યમાં વ્યસ્ત રહે છે. તેને જ્યારે ખબર પડી કે મારા પટેલસાહેબને અહીં પ્લાઝમાની જરૂર છે તો તે દોડીને આવ્યો. એને પણ કોરોના થયો હતો ને પોતાનું ઓ-નેગેટિવ પ્લાઝમા ડોનેટ કરી તમારો જીવ બચાવ્યો છે. પટેલસાહેબ રાજુને જોઈ રહ્યા અને અનુભવી રહ્યા, એમનામાં ફરતા લોહીના ઘટકોને…

યામિની વ્યાસ 

ટ્રુથિનેસ :

ટ્રુથિનેસ : મારી માન્યતા એ જ મારું સત્ય

– શબ્દસંહિતા- પરેશ વ્યાસ

– સત્યની ય કોઈ અવસ્થા હોય? સત્ય પણ ઘન કે પ્રવાહી હોય? સત્યનું ય વાયુમાં ઊર્ધ્વીકરણ થતું હોય?

હોય છે માણસ પ્રમાણે સત્ય નોખાં,

મારું એ મારી કથાના બોધમાં છે. 

-અનિલ ચાવડા

ત નિષ્કની જાહેરાત આવી અને ગઈ. પણ જતા જતા સોશિયલ મીડિયા ઉપર જાહેર તોફાન મચાવતી ગઈ. પણ જાહેરાતનો સંદેશ સાચો હતો કે ખોટો ? તમે શું માનો છો? સત્ય શું છે? અને શબ્દ આવે છે ટ્રુથિનેસ (Truthiness). 

ટ્રુથિનેસ આમ તો બહુ જૂનો શબ્દ નથી. ‘ટ્રુથ’ એટલે સત્ય. ‘નેસ’ એટલે સ્થિતિ, અવસ્થા, દશા. સત્યની ય કોઈ અવસ્થા હોય? સત્ય પણ ઘન કે પ્રવાહી હોય? સત્યનું ય વાયુમાં ઊર્ધ્વીકરણ થતું હોય? ૨૦૦૫માં અમેરિકન ટીવી શૉ હોસ્ટ સ્ટીફન કોલ્બર્ટે આ શબ્દ ઇજાદ કર્યો. એમણે કહ્યું કે ‘આપણે સત્યની વાત કરતાં નથી. આપણે એની વાત કરીએ છીએ જે આપણને સત્ય જેવું લાગે છે. એવું સત્ય જે આપણે ઇચ્છીએ છીએ કે એ હોય. આ ઈન્ફર્મેશન (માહિતી) ઉપર પેશન (જુસ્સો) અને ઇમોશન(લાગણી)નો ઢોળ  ચઢાવવાની વાત છે.’  આજકાલ સત્યની પાસે પાસે હોય એવાં ઘણાં  શબ્દો આવી ચૂક્યા છે. સત્ય હવે એબ્સોલ્યુટ નથી. સત્ય હવે સંપૂર્ણ, અબાધિત કે બિનશરતી નથી. હવે પોસ્ટ-ટ્રુથ (સત્ય પછીનું સત્ય) પણ છે. હવે અલ્ટરનેટિવ ફેક્ટ (વૈકલ્પિક હકીકત) પણ છે.  ટ્રુથિનેસ શબ્દ પંદર વર્ષ જૂનો છે. એનો અર્થ થાય છે : કોઈ વાત મને સાચી લાગે છે. દેખીતી રીતે સાચી લાગે છે. જરૂરી નથી કે એ સાચી જ હોય. બસ એક સહજ જ્ઞાાન થઈ ગયું, હવે  હું માનું છું એ વાત સાચી છે. મને કોઈ આધાર પુરાવાની જરૂર નથી. તર્ક નદારદ છે. ટ્રુથિનેસ કદાચ સત્ય ન પણ હોઈ  શકે. પણ સત્યની કોને પડી છે? લોકો જે માને છે, એમણે જે જોયું છે, સાંભળ્યું છે એ સત્ય છે. કોઈ પણ આંકડાકીય માહિતી, કોઈ પણ સર્વેક્ષણ, કોઈ પણ સંશોધન મને મારી માન્યતાને ફગાવી શકતું નથી. સંશોધન ય સાલું ગડબડિયું ન હોઈ શકે? માટે મારું સત્ય સત્ય છે. માટે તારું સત્ય મિથ્યા છે. જેણે જાહેરાત બનાવી છે એ કોણ છે? એ કયાં છે? 

આ બધાં સત્ય જેવાં શબ્દો એ આધુનિક યુગની દેન છે. અત્યારે હાલ એ છે કે હાલમાં દુનિયામાં શું બની રહ્યું છે?- એની પળવારમાં ખબર પડી જાય છે. પણ પછી? અને હા, એ પૈકી કેટલીય એવી વાતો છે જે સામાન્ય માણસને કન્ફ્યુઝ કરી નાંખે છે. ફેક ન્યૂઝ હોય છે. ક્યારેક ફેંકું ન્યૂઝ પણ હોય છે. કેટલાંક લોકો ન સમજાય તેવો વિરોધ કરી બેસે છે. જેમ કે શેખ અબ્દુલ્લા બોલ્યા કે અમે ચીનની મદદથી કલમ ૩૭૦ પાછી લાવીશું. લો બોલો! સામાન્ય માણસની પોતાની વિચાર કરવાની ક્ષમતા ઘાસ ચરવા જાય છે. નીરક્ષીર વિવેક આપણે ભૂલી ગયા છીએ. આપણાં મગજ મેનિપ્યુલેટ થઈ ગયા છે.

મેનિપ્યુલેટ એટલે હોશિયારીથી કે ચાલાકીથી કામ લેવું તે. કોઈ આપણને કઠપૂતળી બનાવે છે, દોરીસંચાર કરે છે, નચાવે છે. બધાં જ જૂઠ બોલી રહ્યાં છે. સરકાર, ધંધાર્થીઓ, પ્રસાર માધ્યમો. તેઓ આપણને રમાડે છે. સર્વત્ર કોઈ સાઝિસ ચાલી રહી છે. કેટલાંક તો એવું કહે છે કે આ જાહેરાત બે ધર્મ વચ્ચે તિરાડ પાડી ચૂંટણી જીતી લેવાની કોશિશ છે. જૂઠી વાત પણ.. ટ્રુથિનેસમાં સઘળું શક્ય છે. 

શબ્દ શેષ : 

‘સત્ય હજી તો બૂટ પહેરે તે પહેલાં જૂઠ આખી દુનિયાનો આંટો મારી આવે છે.’

 -અમેરિકન લેખક પત્રકાર સેઠ નૂનકિન 

મારો દર્દી – જ્યોતીન્દ્ર દવે

એમ.બી.બી.એસની પરીક્ષા માનસહિત પસાર કર્યાને મને લગભગ પાંચ વર્ષ વીતી ગયાં હતાં. છતાં હજી પણ હું – ‘માખ મારતો હતો.’ એમ તો નહિ કહું, કારણકે (1) ડૉકટરની ‘ડિગ્રી’ મેળવતાં પહેલાં માખી કરતાં ઉચ્ચ પ્રકારનાં અનેક પ્રાણીઓને અમારે મારવાં પડે છે, અને ત્યાર પછી સૌથી ઊંચી જાતનાં પ્રાણીઓને મારવાનો અમને પરવાનો મળે છે; પરંતુ માખ ‘મારવાનું’ અમારા ‘કોર્સ’ માં કદી પણ હોતું નથી. (2) દર્દી મારવાનો ન મળવાથી માખ મારવાનો ઉત્સાહ અમારામાં રહેતો નથી. (3) રોગીને અભાવે માખ મારવી, અર્થાત રોગનો ફેલાવો કરી અમને દ્રવ્યોપાર્જન અને કાયદેસર મનુષ્ય-હનન કરવામાં મદદ કરનારનો જ વધ કરવો, એવું આર્યુર્વેદ-મીમાંસાનું કોઈ સુત્ર નથી. (4) અને ખાસ કરીને એ શબ્દપ્રયોગ અમારા જેવા માટે બહુ માનપ્રદ નથી.

એક પછી એક એમ અનેક વસ્તુનો વિચાર કરી જોયો. શું રોગ ઘટી ગયા ? માનવશરીર એકાએક બળવાન બની ગયાં ? ઈશ્વરકૃપાથી એવું તો કંઈ હજુ થયું નથી. ત્યારે શું મારામાં – મારા પોતાનામાં – કંઈ વાંધો છે ? મારા ભેજા સારું તો હું ને મારા એકબે મિત્રો વારંવાર ‘આફ્રીન’ પોકારતા, અને મારી પાસે હજી સુધી એક પણ દર્દી નહોતો આવ્યો એટલે વાંધો લેવાનો કોઈને હક પણ નહોતો મળ્યો. તેમ છતાં – તેમ છતાં પણ, ઓ ઈશ્વર ! મારું દવાખાનું દર્દીવિહોણું શા કાજે ? દવાખાનું પણ મેં ભારી ખર્ચે, મારાં વૃદ્ધ કાકીનાં ઘરેણાના ભોગે, ‘અપ-ટુ-ડેટ’ બનાવી દીધું હતું. હું પણ, શુદ્ધ પાશ્ચાત્ય પોશાકમાં સજ્જ થઈને મારી સુશિક્ષિતા અને સંસ્કારિતાને શોભાવતો. છતાં પણ પાંચપાંચ વર્ષથી મારે દ્વારે એક દર્દી ના પોકારે એમ કેમ ? આખરે મને કારણ જડ્યું. ભગવાન : (આજે જ તને સંભારવો પડ્યો !) તેં રોગ આટલી સારી સંખ્યામાં ઉત્પન્ન કર્યા તે તો જાણે ઠીક, પણ ડૉકટર, વૈદ, હકીમ વગેરે વગેરેને આટલા વિપુલ પ્રમાણમાં શા માટે નિપજાવ્યા ?

કોઈક સ્થળે વાંચેલું કે મહાપુરુષો પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ સફળતા મેળવે છે. એટલે ‘Nerve Tonic’ ની એકાદ ‘ડોઝ’ લઈને ઈશ્વરને ગાળ દેવાનું કોઈક શુભ અવસર સારું મુલતવી રાખી શા શા ઉપાયો લેવા તેનો વિચાર કરવા માંડ્યો. એમ તો મારું ભેજું ફળદ્રુપ ખરું. મને એટલા તો ઉપાય જડી આવ્યા, કે એ ઉપાયો અજમાવ્યા પછી પણ મારી સ્થિતિ સુધરી કેમ નહિ એ પ્રશ્નનો જ્યારે ઈશ્વરને મારી આગળ જવાબ દેવો પડશે, ત્યારે એ બિચારાને ભોંય ભારી પડી જશે.

‘કંપાઉન્ડર’ તો મેં પહેલેથી રાખી લીધો હતો. તને મેં એની ફરજો સમજાવી દીધી. કોઈ પણ માણસ મળે, અને આને માંદા પડવાની ટેવ પડી ગઈ છે એમ લાગે તો તેની આગળ મારાં પુષ્ક્ળ વખાણ કરવાં. કેવા ભયંકર દર્દેને મેં સાજા કર્યા છે, તે એને કહેવું. દૂધ અને પાણી જેટલી સહેલાઈથી હંસ છૂટાં કરી શકે છે તેનાથી યે વધારે સહેલાઈથી હું રોગયુક્ત શરીરને માણસથી હંમેશ છૂટું કરી શકું છું તે એના મન પર ઠસાવવું. બીજાં કામને અભાવે મારા કંપાઉન્ડરનો કાર્યક્રમ આ મુજબ હતો. જેટજેટલી સભાઓ થતી ત્યાં હું જતો. સભા પૂરી ભરાઈ રહે એટલે મારો કંપાઉન્ડર શેરીના એકાદ છોકરાને બે પૈસા આપી મને તેડવા મોકલતો, અને તે છોકરો પહેલેથી શીખવ્યા પ્રમાણે : ‘સાહેબ, ગંગારામ શેઠની ગાડી કલાક થયાં ઊભી રહી છે. ચાલો ની !’ એવું કંઈક ઘણે મોટે અવાજે મને કહેતો. શહેરના પ્રતિષ્ઠિત, પૈસાદાર મનુષ્યોને ત્યાં દવા મોકલાવતો ને પછી મહોલ્લામાંના બીજા છોકરાને એ મનુષ્યોને ત્યાં મોકલાવી તેની પાસે ખુલાસો કરાવતો. ‘ડૉકટરસાહેબની ભૂલ થઈ ગઈ છે. ‘પ્રેકટિસ’ મોટી એટલે બધે પહોંચી વળાતું નથી. ભૂલમાં તમારે ત્યાં એમનાથી દવા મોકલાઈ ગઈ છે. વાપરી ના હોય તો મહેરબાની કરીને પાછી આપો.’ લોકને પૈસે મોટી સંસ્થાઓ નિભાવનારા પરોપકારી પુરુષોની ટીપમાં ‘સારી જેવી’ રકમ ભરતો. સ્થાનિક પત્રોમાં બીજાના નામથી, મારા પર ચર્ચાપત્ર મોકલતો ને તેનો જવાબ લખી મોકલતો.

આ અને આવા અનેક ઉપાયો બુદ્ધિદેવીના ભંડારના તળિયામાંથી શોધી કાઢી મેં અજમાવ્યા, પણ પરિણામ કંઈ આવ્યું જ નહિ. મારાં કાકી, ઘણીવાર એમની ઉંમરની સ્ત્રીઓની અમારે ત્યાં ચાલુ બેઠકો થતી તેમાં મારું કર્યું કરાવ્યું ધૂળ કરતાં. મેં ઘરેણાં વેચીસાટીને એનું આ – બળ્યું શું કહે છે – પેલું સ્તો ! – ડોબા જેવાં બોલતા કેમ નથી ? અને શું કહે છે ? હં ! દવાખાનું ! મારાં ઘરેણાં વેચીને એનું દવાખાનું કઢાવી આપ્યું; આજ પાંચ પાંચ વરસનાં વહાણાં વાયાં પણ કોઈ ચકલુંય ફરકતું નથી ! રાતી દમડી કમાતો નથી ! ઈત્યાદિ વાક્યો વડે મારી અણમેળવી આબરૂને ધકો પહોંચાડતાં. શું કરીએ, એમના પર કંઈ કેસ મંડાય ?

મને ચોક્કસ યાદ છે. ધનતેરસનો દિવસ હતો. નિત્યના નિયમ પ્રમાણે દશ-સાડાદશ થયા એટલે મારો ‘વિઝીટ’ પર જવાનો, અર્થાત પાછલા ઓરડામાં જઈ આરામ લેવાનો વખત થયો. મેં જતાં જતાં મારા કંપાઉન્ડરને કહ્યું : ‘મણિલાલ, હું જરા પાછળ જાઉં છું. છે તે – કદાચ – આપણે એમ, કે કોઈ આવી ચઢે તો કહેજો કે ‘વિઝિટ’ પર ગયા છે ને મને કહી જજો.
‘સાહેબ, આપ પાંચ વર્ષથી આમ ‘વિઝિટ’ પર જાઓ છો ને કોઈ આવતું નથી. તો આજે વળી એવો કયો નસીબનો બળિયો – ’
‘નસીબનો બળિયો કે ઘાંચીનો બળિયો તે આપણું કામ નથી. પણ દિવાળીના દહાડા છે. કોઈએ ભારે ખાધું હોય ને ને… ક્દાચ અહીં આવી ચઢે.’
‘આવી દુનિયામાં શું નથી બનતું સાહેબ ? એવું પણ બને !’
‘ત્યારે હું જાઉં છું.’ કહી હું ચાલતો થયો. દશેક મિનિટ થઈ હશે એટલામાં મણિલાલ મારી પાસે આવ્યા.
‘કેમ ?’ મેં પૂછ્યું.
‘સાહેબ, કોઈ આવ્યું છે. તમને મળવા માંગે છે –’
‘હેં ?’ કહીને મેં છલાંગ મારી, મણિલાલની પીઠ થાબડી, ને ઓરડામાં સહેજ કૂદ્યો ! લગાર ભાગ આવતાં હું શરમાઈ ગયો ને મેં મણિલાલને પૂછ્યું : ‘કોણ છે ? કેવો છે ? પૈસાદાર છે ? બહુ માંદો દેખાય છે ?’
‘ખબર નથી; હું જાઉં છું; તમે આવી પહોંચજો.’ કહી એણે ચાલવા માંડ્યું.
‘મણિલાલ, અરે મણિલાલ ! સહેજ ઊભા રહો. હું ‘ડ્રેસિંગ’ કરી લઉં.’ મેં બૂમ પાડી કહ્યું.
‘ડ્રેસિંગ’ માં મારે માત્ર કોટ ને હૅટ પહેરવાનાં હતાં. સામે આરસી હતી તેમાં જોઈ કોટ પહેર્યો, પણ હૅટ કંઈ મનગમતી રીતે પહેરાઈ નહિ.
‘મણિલાલ, હું ધારું છું કે હૅટ કરતાં ટૉપી ઠીક લાગશે.’
‘ના, ના હેટ જ સરસ લાગશે.’
‘મને લાગે છે કે ટોપી જ સારી પડશે.
’ ‘ત્યારે ટોપી પહેરો.’
‘ના, ના ઊભા રહો. હું પહેરી જોઉં. એમ ઉડાવવાની વાત ના કરો.’

આખરે ટોપી પહેરીને હું તૈયાર થયો. મણિલાલ પાછા દવાખાનામાં જઈને વિરાજ્યા. થોડી વાર પછી પાછલે બારણેથી હું બહાર પડ્યો. તે વખતની મારી આંતરવૃત્તિનું વર્ણન કરવામાં દવાની જાહેરખબર આપનારની કસાયેલી કલમ પણ હારી જાય એમ હતું. મને લાગ્યું કે, મારા શરીરમાં હું માતો નથી. ક્ષણવારમાં હું વિરાટરૂપ થઈ ગયો. થોડીવાર સુધી તો પાછલે બારણેથી આગલે બારણે જવાનો રસ્તો પણ હું ભૂલી ગયો ! આખરે ગંભીર થવાનો ભગીરથ પ્રયત્ન કરતો હું દવાખાનામાં આવી પહોંચ્યો. બાડી આંખે જોયું તો ખરેખર એક માણસ બેઠો હતો ! બરાબર બે હાથ, બે પગ, એક માથું – માણસ જેવો માણસ ! આખરે એક જણ પણ હાથમાં આવ્યો ખરો ! મહામુશ્કેલીએ આનંદ વૃત્તિ દબાવી બેદરકારીથી હું ખુરશી પર જઈને બેઠો.

‘મણિલાલ, હમણાં ગાડી આવશે. તેમાંથી ‘બૅગ’ ઊતારી લેજો. દિવાળીના દહાડામાં પણ નવરાશ નથી. જાણે શહેરમાં બીજા ડૉકટર હોય જ નહિ તેમ બધા મારી જ પાસે આવે છે ! – કેમ, કોઈ આવ્યું હતું કે ?’
‘હા. રતનચંદ શેઠ તમારી કલાક વાટ જોઈને હમણાં જ ગયા.’ મણિલાલે ટાઢા પહોરની ફેંકી. મારી સંગતિથી એની બુદ્ધિમાં ઘણો વિકાસ થયો હોય એમ મને લાગ્યું.
‘ને પ્રાણશંકર, ખીમશા, અલીમહમદ, સોરાબજી, વજેસિંહ : એ કોઈ આવ્યા હતા ? જેટલાં સૂઝયાં તેટલાં નામ મેં અડાવ્યાં.’
‘એ તો હજી બધા આવવાના જ છે.’ (ખરું પૂછો તો આજે, હજી પણ એ આવવાના જ છે.)
‘હજી બાકી છે ?’
‘હજી તો સાહેબ, અડધા પેશન્ટ પણ નથી આવી ગયા !’
‘હું તો ખરેખર કંટાળી ગયો છું, મને વાતચીત કરવાનો વખત પણ મળતો નથી. હું ‘પ્રેક્ટિસ’ જેમ જેમ ઘટાડવા માંગું છું, તેમ તેમ ઊલટી એ વધતી જાય છે. તેમાં વળી મારે બીજાં લફરાં ઓછાં છે ? અહીંના ‘મેડિકલ એસોસિયેશન’ નો હું પ્રમુખ, ‘આયુવેદોદ્ધારક મંડળ’ નો મંત્રી ! મારે કયાં ક્યાં પહોંચી વળવું ?’
‘ને અમદાવાદ મેડિકલ લીગની પરમ દહાડે સભા છે, તેમાં તમારે જવાનું છે.’
‘હા, એ તો ભૂલી જ ગયો હતો. ને મણિલાલ, એકાદ સારી મોટરની તપાસમાં રહેજો, મોટર વગર હવે ચાલે એમ નથી.’
‘હા, જરૂર તપાસ કરતો રહીશ.’

હવે તો મારા નવા દર્દી પર મારા મહત્વની અસર થઈ હશે એમ ધારીને, તથા નાનપણમાં કાકી કને બોર લેવાને હું પૈસા માગતો ને એ ન આપતાં, તે વેળાં હું એનો અંબોડો તાણતો, ત્યારે એ કહેતાં તેમ, ‘બહુ તાણે તો તૂટી જાય !’ એમ સમજીને મેં નવા આવનાર તરફ જોયું. પણ એટલામાં તો મારાં કાકીનો બુલંદ સૂર ઉપરથી સંભળાયો ને અમારા ત્રણેનું ધ્યાન તે તરફ ખેંચાયું.
‘કોડીની કમાઈ નહિ ને ઘડીની ફુરસદ નહિ ! દિવાળી જેવા સપરમે દહાડે પણ દવાખાનામાં નક્કામો બેસી રહ્યો છે ! કોનાં નસીબ ફૂટ્યાં હોય કે એની પાસે દવા લેવા આવે ?’
માર્યા ઠાર ! ઘડપણમાં બીજાં અવયવો શિથિલ થઈ જાય છે, તેની સાથે જીભ પણ કેમ તેવી થઈ જતી નથી ? આખરે મારી સુક્ષ્મ બુદ્ધિએ આ બગડેલી બાજીને સુધારી.

‘જોયું મણિલાલ ? આ બિચારાં કાકીનો સ્મૃતિધ્વંસનો રોગ હજી પણ મટતો નથી. મારાં કાકી છે –’ નવા આવનાર તરફ ફરીને મેં કહ્યું : ‘પાંચ વર્ષ ઉપર એમને એ રોગ લાગુ પડ્યો છે. તે વેળા મારી ‘પ્રેક્ટિસ’ બહુ સાધારણ હતી. તેથી હજી પણ એવી છે એમ એ માને છે. વારુ, તમારી શી કમ્પલેઈન્સ છે ?’
‘હું તો સાહેબ, અહીંના ‘અનાથાશ્રમ’ નો સેક્રેટરી છું; ને આપ એવી સંસ્થાઓને સારી મદદ કરો છો એમ સાંભળ્યું છે તેથી આપની પાસે આવ્યો છું !’
મારા દવાખાનામાં એક હું જ દર્દી હતો એમ મને લાગ્યું.
તે વેળા અને ત્યાર પછી ઘણી વાર સુધી મારા મનમાં શા વિચારો આવ્યા તે અહીં લખવાની જરૂર છે ?

ઘડીક સંગ – નિરંજન ભગત

કાળની કેડીએ ઘડીક સંગ
          રે ભાઈ, આપણો ઘડીક સંગ;

આતમને તોય જનમોજનમ લાગી જશે એનો રંગ !

ધરતી આંગણ માનવીના આ ઘડીક મિલનવેળા,
વાટમાં વચ્ચે એક દી નકી આવશે વિદાયવેળા,
તો કેમ કરીનેય કાળ ભૂલે ના એમ ભમીશું ભેળા !
હૈયાનો હિમાળો ગાળી ગાળીને વહશું હેતની ગંગ ! 

પગલે પગલે પાવક જાગે ત્યાં ઝરશું નેનની ઝારી,
કંટકપથે સ્મિતવેરીને મ્હોરશું ફૂલની ક્યારી,
એકબીજાને જીતશું, રે ભાઈ, જાતને જાશું હારી !
ક્યાંય ના માય રે આટલો આજ તો ઉરને થાય ઉમંગ !

સોના વાટકડી

સોના વાટકડી રે કેસર ઘોળ્યા વાલમીયા
લીલો છે રંગનો છોડ, રંગમાં રોળ્યા વાલમીયા

પગ પર માણે રે કડલા સોહે વાલમીયા
કડલાની બબ્બે જોડ, રંગમાં રોળ્યા વાલમીયા

હાથ પર માણે રે ચૂડલા સોહે વાલમીયા
ચૂડલાની બબ્બે જોડ રંગમાં રોળ્યા વાલમીયા

ડોક પર માણે રે કંઠી સોહે વાલમીયા
કંઠીની બબ્બે જોડ રંગમાં રોળ્યા વાલમીયા

નાક પર માણે રે નથણી સોહે વાલમીયા
નથણીની બબ્બે જોડ રંગમાં રોળ્યા વાલમીયા

કાન પર માણે રે એરિંગ સોહે વાલમીયા
એરિંગની બબ્બે જોડ રંગમાં રોળ્યા વાલમીયા

પાણીપૂરી

પાણીપૂરી નો મસાલો બનાવવાની સામગ્રી :

સંચર – 4 ચમચી
જીરૂ – 1 ચમચી
મરી – 2 ચમચી
લવીંગ – 8 થી 10 નંગ
હીંગ – ½ ચમચી
સફેદ મરચું – 2 ચમચી
તજ – 3 થી 4 ટુકડાં.
મીઠું – 1 ચમચી
સૂંઠ – 2 ચમચી
ફુદીના પાવડર – 3 ચમચી
આમચૂર પાવડર – 4 ચમચી
મોટા એલચા – 2 નંગ

રીત:

સૌપ્રથમ એકદમ ઝીણો રવો 250 ગ્રામ લેવો. રવામાં કોઈ પણ જાતનું મોણ નાખવું નહીં. હવે ગરમ પાણી થી રવાનો મધ્યમ પ્રકાર નો એટલે કે બહુ કઠણ પણ નહીં, બહુ ઢીલો પણ નહીં – તેવો લોટ બાંધવો. આ લોટને 3 થી 4 કલાક મૂકી રાખવો. આ સમય બાદ તેને બરાબર મસળી લેવો.  હવે તેના નાના-નાના લુઆ કરીને તેની પૂરી વણવી.

100 ગ્રામ ચણાને આગલા દિવસે પલાળીને તેને બીજે દિવસે 2 થી 4 નંગ બટાકા જોડે બાફી લેવા. હવે બટાકા અને ચણાને અધકચરા ભેગા કરી તેમાં મીઠું, મરચું (જોઈતા પ્રમાણમાં) નાખવા. આમ કર્યા બાદ ગોળ-આમલીની ચટણી બનાવી તૈયાર કરેલી પૂરીમાં વચ્ચે કાણું પાડી બટાકા-ચણાનું પૂરણ અને ગોળ-આમલીની ચટણી રેડવી. ઉપર જણાવેલ મસાલાથી તૈયાર કરેલા પાણીમાં પૂરી બોળી ને તેને ઉપયોગ માં લેવી. સ્વાદમાં એકદમ ચટપટી અને ટેસ્ટી પાણીપૂરી તૈયાર છે.

મમ્મી

મમ્મીસૂરજ ઊગતા જ મેઘનાની દોડાદોડ શરૂ. “મમ્મી..કર્ટૅઇન ખસેડી જા ને બહુ લાઈટ આવે છે…”દીકરા રાજે અડધી ઊંઘમાં કહ્યું.એટલામાં પિન્કીની બૂમ, “મમ્મી ટોવેલ…”નાની ડૉલીએ પૂછ્યું, “આજે બ્રેકફાસ્ટમાં શું છે?”મોટો કરણ જતા જતા, “જો મમ્મી, આપણી ગાડીની ચાવી લેવા આવશે સર્વિસ માટે, તો આપી દેજે. ગાડીનો નંબર તો યાદ છે ને?” ને પછી તો…”મમ્મી સાંભળ, આજે મારું કુરિઅર આવવાનું છે, સાઇન કરી લઈ લેજેને, પ્લીઝ.””મેં ઇલેક્ટ્રિશ્યિનને ફોન કર્યો છે, અહીં બે પોઇન્ટ નંખાવવાના છે.””મમ્મી આ નોટબુકમાં પેઇજ મૂક્યા છે ને એની ઝેરોક્ષ કરાવતી આવજે, જો ભૂલી નહીં જતી.””મમ્મી મારો દુપટ્ટો નથી મળતો. અરે! એ ઇસ્ત્રીમાં નહોતો આપવાનો? પૂછ તો ખરી!””રીંગ વાગે છેને તો મમ્મી ઊંચકી લેને. કહી દેને કે નીકળી ગયો છે રસ્તામાં જ હશે!””મમ્મી મારું ડ્રોઅર તેં ગોઠવેલુંને? એટલે જ કંઈ નથી મળતું. બધું જેમ હોય એમ રહેવા દેને.””હેલો.. મમ્મી, જો કબાટનાં નીચેનાં ખાનામાં ચેકબુક છે એના ફોટા પાડીને વોટ્સએપ કરી દેને””અરે આ શું બનાવ્યું? દાળઢોકળી! મમ્મી પ્લીઝ, મેગી બનાવી આપને..””અરે મમ્મી, મારો મોબાઇલ ચાર્જમાં મૂકી દેને.””તું અહીં જ છે તો જરા એ.સી….”આખા દિવસની આવી ભાગદોડ પછી સાંજે મેઘના બારી બંધ કરવા ગઈ. આકાશમાં જોયું તો ઢળતો સૂરજ પણ જાણે ખો આપતો ગયો પછી બારણું બંધ કરવા ગઈ અને જોયું તો સામે મેઘનાની મમ્મી. એ હરખાતાં બોલી “અરે આટલી મોડી તું કેમ આવી, મમ્મી? “ચપ્પલ કાઢતાં મેઘનાની મમ્મી બોલી, “અરે બેટા, આ કપુરિયા બનાવ્યા હતાને એ તારે માટે લેતી આવી. તને બહુ ભાવે છેને! અને દસ દિવસ પહેલાની નારી પૂર્તિમાં તારે સાતમું પાનું જોઈતું હતુંને? એ પસ્તીમાંથી શોધી કાઢ્યું તારા માટે ને તારી સાડીને ફોલ ટાંકવાનો હતોને? ને આ તારો ચાંદીનો ઝૂડો પોલિશ કરાવવા મૂકી ગઈ હતીને? ને…રૂ ની દિવેટ બનાવી દીધી છે, તને તૈયાર નથી ફાવતીને?”હજુ તો જાણે કેટકેટલું કહેવાનું હતું. મેઘનાનાં બાળકોએ મેઘનાને, મેઘનાએ એની મમ્મીને અને એની મમ્મીએ કદાચ એની મમ્મીને. પેઢી દર પેઢી. આમ વિચારતો આભનો ચાંદ મરક મરક હસતો હતો.== યામિની વ્યાસ

152You and 151 others159 CommentsLikeComment

ગોટ :

ગોટ : સર્વ સમયનો મહાનતમ મનુષ્ય

– શબ્દસંહિતા- પરેશ વ્યાસ

– મહાન થવા માટે નક્કી કરવું તો પડે કે મારે કરવું છે શું? પોતાનામાં શક્તિ, ખાસિયત, કાબેલિયત પણ હોવી જોઈએ

यह महान द्रश्य है ,

चल रहा मनुष्य है,

अश्रु श्वेत रक्त से,

लथलथ लथलथ लथलथ

अग्निपथ अग्निपथ अग्निपथ

– हरिवंशराय बच्चन

 ‘ગો ટ’ શબ્દ તાજેતરમાં ડિક્સનરી.કોમમાં ઉમેરાયો. ‘ગોટ’ શબ્દ આવે એટલે ગાંધીજીની પાળેલી પ્રિય બકરી યાદ આવે. ગોટ એટલે ગાડરિયો પ્રવાહ પણ યાદ આવે, જેમાં ઘેટાં બકરાં મૂંડી નીચે કરીને એક પાછળ એક હાલ્યા જતા હોય. ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર બકરીને અજા, ગલસ્તની, છેલકા, છાગી, સ્તુભા પણ કહે છે. બે સમજુ બકરીઓની બાળવાર્તા આપણે જાણીએ છીએ. બે બકરી પુલની વચ્ચે ભેગી થઈ ગઈ. બંનેને એકમેકથી સામેના કાંઠે જવું હતું. બકરીઓ વિચારમાં પડી ગઈ. પાછા જઈ શકાય તેમ ન હતું. એક બીજાની બાજુમાં થઈને પણ નીકળી શકાય તેમ ન હતું. બકરીઓ સમજુ હતી. તે ગભરાઈ નહિ. તેમ તે લડી ઝઘડી પણ નહિ. એક બકરી નીચે બેસી ગઈ. બીજી બકરી તેના પર થઈને આગળ નીકળી ગઈ. કેવી સમજુ હતી આ બકરીઓ! આમ તો કોઈ ભોળો અને સાદો માણસ હોય તો એને બકરી જેવો કહીને આપણે એને બિરદાવીએ છીએ. અકરાંતિયો કે આળસુ માણસ પણ બકરી સમો કહેવાય છે. પુરુષની ફ્રેંચ કટ દાઢી ત્યારે આપણે બકરાં દાઢી કહીએ છીએ. કારણ કે એવું લાગે કે જાણે બકરાને હડપચી પર વાળ ઊગ્યા છે. ઈદ-ઉલ-અઝહા તહેવારને બકરીઈદ કહે છે. પશ્ચિમી રાશિચક્રમાં કેપ્રિકોન રાશિની સંજ્ઞાા એવો બકરો છે જેની પૂંછડી માછલી જેવી હોય છે. ગ્રીક પુરાણ અનુસાર ઉપરનું રૂપ પુરુષ જેવું પણ માથે શીંગડા અને નીચેનો ભાગ બકરાં જેવો હોય એ દેવને ‘પાન’ કહે છે, જે સ્વભાવે લંપટ છે અને કાયમ વનદેવીઓની પાછળ પડયો હોય છે.  બકરાં… હવે બસ હોં. કારણ કે ડિક્સનરીમાં જે નવો ઉમેરાયો તે શબ્દ ‘ગોટ’નો અર્થ આ નથી. એ છે જી.ઓ.એ.ટી. (G.O.A.T.) જે ચાર શબ્દોનો પહેલો અક્ષર લઈને બનેલો શબ્દ છે. જેનું પૂર્ણ રૂપ છે ‘ગ્રેટેસ્ટ ઓફ ઓલ ટાઈમ’. ગુજરાતી અર્થ ‘સર્વ સમયની મહાનતમ વ્યક્તિ.’ જેની કોઈ જોડ ન હોય. એ અનન્ય હોય. એનાં જેવું બીજું કોઈ ન હોય.  મૂળ આ ઍક્રનિમ એટલે કે બીજા શબ્દોનાં આદ્યાક્ષરોનો બનેલો શબ્દ મહાન ઍથ્લીટ એટલે કે વ્યાયામના ખેલોમાં નિષ્ણાત હોય એવા રમતવીર માટે વપરાતો થયો. જગવિખ્યાત મુક્કાબાજ મોહમ્મદ અલી માટે ૧૯૯૦નાં દાયકામાં એમની પત્નીએ ‘ધ ગ્રેટેસ્ટ’  કહ્યું હતું, જે સમય જતા ‘ગોટ’ ઍક્રનિમમાં તબદીલ થયું. અમેરિકન બાસ્કેટબોલનાં મહાનતમ ખેલાડી કોબે બ્રાયન્ટ (૧૯૭૮-૨૦૨૦) માટે ‘ગોટ’ શબ્દ વપરાતો હતો.  દરેક સમયનાં મહાન ફૂટબોલ ખેલાડીઓની  સરખામણી કરીએ તો સૌથી  મહાનતમ ફૂટબોલ ખેલાડી તરીકે લિઓનલ મેસીને ગોટ કહેવામાં આવે છે.   આઇપીએલમાં રોયલ ચેલેન્જર્સ બેંગ્લોરની વેબસાઇટ પોતાનાં કેપ્ટન વિરાટ કોહલી માટે રનમશીન/ ચેઈઝમાસ્ટર / કિંગ/ ગોટ/ લીડર એવાં શબ્દો ઉપયોગ કરે છે. આ ગોટ હવે ક્રિકેટ સુધી પહોંચી ગયું છે. જો કે વિરાટ કોહલી ગ્રેટ ખરો પણ ઓલ ટાઈમ ગ્રેટ છે કે કેમ? – એ વિષે રમતનાં વિશ્લેષકોમાં મતમતાંતર હોઈ શકે છે. રમતગમત ક્ષેત્ર પછી ધીરે ધીરે સંગીત કે અન્ય કલામાં પણ અનન્ય હોય એ માટે પણ વપરાવા માંડયો. ઘણાં  રૅપ (Rap) ગાયકોએ ગોટ શબ્દ લોકપ્રિય કર્યો. બોલચાલ કે વાત-ચેટની ભાષામાં પણ એનો ઉપયોગ હવે ભરપૂર થાય છે. આજે તો એનો ઉપયોગ કોઈ પણ ક્ષેત્રની મહાન અપ્રતિમ અદ્વિતીય પ્રતિભાને માટે થઈ શકે છે. સોશિયલ મીડિયા પર ઇમોજી ઉપયોગ થતો હોય છે. ગુજરાતી લેક્સિકોનમાં ઇમોજી-નો અર્થ આવરી લેવાયો નથી. પણ જો હોત તો એનો અર્થ થાત -નાની છબી કે રેખાચિત્ર જે એક ચોક્કસ વિચાર કે લાગણીને ટૂંકમાં કહી દેય. એપલ, ગૂગલ, માઈક્રોસોફ્ટ, સેમસંગ, વોટ્સ એપ, ટ્વીટર વગરેનાં ‘ગોટ’ ઈમોજી થોડા થોડા જુદા છે પણ બધામાં કોમન છે દાઢીવાળો બકરો, જેનું મોઢું ડાબી તરફ છે. જ્યારે આપણે સોશિયલ મીડિયા પર બકરીનું ઇમોજી જોઈએ ત્યારે એ ગાંધીજીની બકરી નથી પણ એનો અર્થ થાય છે ગ્રેટેસ્ટ ઓફ ઓલ ટાઈમ્સ. આમ જોઈએ તો ગાંધીજી પણ તો મહાનતમ હતા જ ને?  

મહાનતમ થવાય કઈ રીતે? સૌ કોઈ મહાન ન થઈ શકે. નહીં તો મહાનને કોણ પૂછે?! ઉજ્જડ ગામમાં જ એરંડો મહાન હોઈ શકે. સૌ કહે છે મહાન થવા માટે નક્કી કરવું તો પડે કે મારે કરવું છે શું? પોતાનામાં શક્તિ, ખાસિયત, કાબેલિયત પણ હોવી જોઈએ. પાદવાની પહોંચ ન હોય તો તોપખાનામાં નામ લખાવા ન જવાય. શક્તિ અનુસાર લક્ષ્ય નક્કી કરો અને એ પર મંડી રહેવું પડે. આ કરું? કે પેલું?- એવું કન્ફ્યુઝન હોય તો આપણો સંઘ કાશીએ ન પહોંચે. લક્ષ્યપ્રાપ્તિ માટે તમને કોણ મદદ કરી શકે? કોઈ ગુરુ હોય તો સારું. કોઈ બધંુ  સ્વયં જાણીને કે પામી શકે એટલા શક્તિશાળી હોતા નથી. કોઇની મદદ તો લેવી જ પડે. એકલવ્ય ભલે ધનુર્વિદ્યા જાતે શીખ્યો પણ ગુરુ દ્રોણનું માટીનું પૂતળું તો હતું જ ને? અને હા, ભૂલ્યા ત્યાંથી ફરી ગણવું હિતાવહ છે. અને રિયાઝ… ઇટ્સ સો ઇમ્પોર્ટન્ટ. પ્રેક્ટિસ, પ્રેક્ટિસ અને પ્રેક્ટિસ. બસ કરતાં જ રહો. માત્ર ટયુનિંગ જ નહીં, ફાઇન ટયુનિંગ પણ જરૂરી છે. અને પછી… બીજાનાં ખભે પગ રાખીને ઉપર ચઢતા જાઓ.  બસ નીકળી પડો અને મંઝિલ તમારા કદમ ચૂમશે. ઓહો! પણ આ તો થઈ મહાન થવાની વાતો. મહાનતમ શી રીતે થાવું? અરે સાહેબ, ગોટ થવાનું રહેવા દઈએ, આપણે જિયાં છઈએ તિયાં હારા છીએ. હેં ને?!!

શબ્દ શેષ :

‘બંદરમાં લાંગરેલું જહાજ સલામત છે પણ જહાજ એ માટે તો બન્યું હોતું નથી.’ 

– ધર્મશાસ્ત્ર નિષ્ણાત વિલિયમ જી ટી શેડ (૧૮૨૦-૧૮૯૪)