આઇકોનિક-પરેશ વ્યાસ
–
– આપણે શબ્દ ‘આઇકોનિક’નો અતિશય ઉપયોગ કરીને એની અસર ઘટાડી દીધી છે.
ઓસરે છે લકીર પાણીમાં,
પથ્થરોમાં લકીર બોલે છે.એ જ માણસ અલગ તરી આવે
એનું જ્યારે ખમીર બોલે છે!
– મનસુખવન ગોસ્વામી
આપણે જીત્યા. જસપ્રીત બુમરાહ મેન ઓફ ધ મેચ ઘોષિત થયા. ઈંગ્લેન્ડની પહેલી ઇનિંગમાં બુમરાહની બોલિંગ અદ્ભૂત હતી. એમાં પણ યોર્કર દડે ઓલી પાપની વિકેટ તો….ઓહો, વાહ ક્યા બાત હૈ! બે સ્ટમ્પ્સ ઉખડયા અને બંને ગિલ્લીઓઅદ્ધર હવામાં ઊછળી. સચીન તેંડુલકરે એક્સ પર લખ્યુંથ ‘શું વાત છે, બુમરાહ ભાઈ. મઝા આવી ગઇ.’ આ ઇંગ્લિશ લિપિમાં ગુજરાતી ભાષાની કોમેન્ટ હતી જેમાં ‘છે’-ની જગ્યાએ ૬ લખ્યું, એ એની પહેલી ઇનિંગમાં લીધેલી છ વિકેટનાં વખાણ થયા. મૂળ પંજાબી શીખ કુટુંબમાં અમદાવાદમાં જન્મ્યો હતો જસપ્રીત. એનાં પિતા મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે એની ઉંમર માત્ર પાંચ વર્ષની. શિક્ષિકા માતાએ જસપ્રીતને ઉછેર્યો. ક્રિકેટમાં ફાસ્ટ બોલર તરીકે ગુજરાત તરફથી રણજી ટ્રોફીમાં એણે પદાર્પણ કર્યું. અને પછી તો આપણે જાણીએ છીએ. ટેસ્ટ ક્રિકેટ ઇતિહાસમાં ૬૦૪ વિકેટ્સ લેનાર હાલ રીટાયર્ડ ઇંગ્લિશ ક્રિકેટર સ્ટુઅર્ટ બોર્ડનો એક્સ ઉપરનો પ્રતિભાવમાં માત્ર એક શબ્દ હતો. આઇકોનિક (Iconic). અને આ શબ્દમાં ખરેખર સઘળું આવી ગયું.
મૂળ શબ્દ ‘આઇકન’. ગુજરાતી લેક્સિકન અનુસાર’આઇકન’ એટલે મૂર્તિ, પ્રતિમા, બાવલું, પૂતળું. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં કોઈ ધાર્મિક સંતનું ચિત્ર પણ આઇકન કહેવાય. એ અર્થમાં કોઈ એવી વ્યક્તિ જે એનાં કામમાં કે ધંધામાં કાંઇક એવું કરી બતાવે કે લોકો એનો દાખલો આપે એ આઇકન. ઇન્ટરનેટની ભાષામાં કશુંક મોટું દર્શાવવા કશીક નાની સંજ્ઞાા કે ચિત્ર દર્શાવો એ પણ આઇકન. આપણે હસવું આવે છે-ની જગ્યાએ આપણે સ્માઇલી ફેઇસનો ઇમોટિકોન ક્લિક કરીએ છીએ. ‘ઇમોટિકોન’ (Emoticon) એટલે ઇમોશન+આઇકન. મૂળ ગ્રીક શબ્દ ‘ઈએકન’, જેનો અર્થ થતો હતો એનાં જેવું અથવા તો ચિત્ર કે છબી.’આઇકોનિક’એટલે મૂર્તિ પ્રતિતાત્મક, મૂર્તિ પ્રતિમા વિષેનું. કોઈક પ્રતિમા જેવું.આ સાચો અર્થ છે ખરો પણ આ શબ્દ હવે આ અર્થમાં બોલાતો નથી. આઇકોનિક શબ્દ અલબત્ત વિશેષણ તરીકે વપરાય છે. જેને માટે વપરાય એ વ્યક્તિ કે વસ્તુની કોઈ વિશેષતા બયાન કરે એ વિશેષણ. અહીં વિશેષતા શું છે? બુમરાહની પોતાની આગવી બોલિંગ એક્શન. જે પિચ સ્પિનર્સ માટે બની હોય ત્યાં પણ આ ફાસ્ટ બોલર રીવર્સ સ્વિંગ કરીને વિકેટ્સ લે છે. આ ફાસ્ટ બોલર બેટ્સમેન ઉપર મનોવૈજ્ઞાાનિક રીતે હુમલો કરે છે. કાંઈ સમજાય નહીં કે આ બોલ અંદર આવશે કે બહાર જશે. અને એટલે બેટ્સમેન આઉટ થતા જાય છે. ટૂંકમાં, બુમરાહની એક પોતાની જ સ્ટાઈલ છે. આઇકોનિક એટલે લાક્ષણિક, બીજાથી કશુંક અલગ. એવી બોલિંગ જે એની ઓળખ બની જાય. આઇકોનિક શબ્દનાં સમાનાર્થી ઘણાં શબ્દો છે ઇંગ્લિશ ભાષામાં. લેજેન્ડરી (Legendary) એટલે સુપ્રસિદ્ધ, રોમાંચક, અદ્ભૂત. લેન્ડમાર્ક (Landmark) એટલે સીમાચિહ્ન, સંસ્મરણીય ઘટના. કવિન્ટેટિસેન્સલ (Quintessential) એટલે સારસત્વરૂપ, ઉત્તમનો અર્ક વગેરે.
મેરિયમ વેબ્સ્ટર ડિક્સનરી અનુસાર આઇકોનિક એટલે કોઈ એવી વ્યક્તિ જેનાં એટલા બધા વખાણ થાય કે એ પોતે એક આઇકન બની જાય. આ આધુનિક અર્થમાં દુનિયાભરની એડવર્ટાઈઝ અને પબ્લિસિટી કંપનીઓએ આઇકોનિક શબ્દ ભરપૂર ઉપયોગ કર્યો છે. આ જાહેરાત કર્તાઓ, ટીવી હોસ્ટસ વગેરે આપણાં મનમાં એવું ઠસાવવાની કોશિશ કરે કે આ ચીજ પ્રથમ પંક્તિની છે. આમાં કોઈ ખામી છે જ નહીં. આ આઇકોનિક છે. તેઓ આપણને કહે કે ફલાણી વ્યક્તિ કે વસ્તુ એક અલગ તરાહથી ઉત્તમ છે. આ રીતે આ શબ્દ આ અર્થમાં અત્યારે ચલણમાં છે. સમાચાર છે કે ફ્રાંસનાં એફિલ ટાવરમાં એક સમારંભમાં ભારતનાં યુપીઆઈ પેમેન્ટનું ગ્લોબલ લોન્ચ થયું. ભારતીય દૂતાવાસે એક્સ પર લખ્યું કે ‘આ લોન્ચિંગ આઇકોનિક એફિલ ટાવર પરથી થયું.’એટલે એમ કે એફિલ ટાવર તો આઇકોનિક છે, એમ અમારું યુપીઆઈ પણ આઇકોનિક છે. અયોધ્યામાં લતા મંગેશકરની યાદમાં એક ચોક છે જે પરિસરનું ઉદઘાટન થયું ત્યારે ‘પ્રધાનમંત્રીએ આઇકોનિક ગાયિકાને યાદ કર્યા’, એવું ઈન્ડિયા ટીવીએ લખ્યું. અને જ્યારે નવા સંસદ ભવનનું ઉદઘાટન થયું ત્યારે પ્રધાનમંત્રીએ એક્સ પર લખ્યું હતું કે ‘નવા ભવનમાં જઈએ ત્યારે જૂની આઇકોનિક સંસદને યાદ કરીએ, જે માત્ર ઈંટ પથ્થરનું માળખું નહોતી, વર્ષોથી દેશનાં સમૃદ્ધ લોકતાંત્રિક વિરાસતનું પ્રમાણ હતી’.
ટૂંકમાં, આઇકોનિક હોય એ એકદમ અસલ હોય, મૌલિક હોય, પ્રભાવશાળી હોય, અનોખું હોય. ઘણાં બધા લોકોને એ ગમે એવું હોય અને નીવડેલું હોય. આમ ‘ક્લાસિક’ (Classic) જેવું જ પણ હા, આઇકોનિકમાં સામાન્ય રીતે નજીકનાં ભૂતકાળની વાત હોય છે. આઇકોનિક હોય એ અલગ તરી આવે. આપણું સ્ટેચ્યૂ ઓફ યુનિટી આઇકોનિક કહી શકાય. જાહેરાતમાં ગણીએ તો અમૂલ બ્રાન્ડ પણ આઇકોનિક છે. આપણું સફેદ રણ, આપણો ગરબો, આપણી વાવ પણ આઇકોનિક છે. એવું ય છે કે આપણે શબ્દ ‘આઇકોનિક’નો અતિશય ઉપયોગ કરીને એની અસર ઘટાડી દીધી છે. ગૂગલ ઉપર ‘આઇકોનિક’શબ્દ લખીને ક્લિક કરો ૦.૩૭ સેકન્ડ્સમાં ૧.૬૯ અબજ વેબસાઇટ્સનું લિસ્ટ ખૂલે છે. વર્ષો પહેલાં ‘સેવન યર્સ ઈચ’ ફિલ્મમાં મેરિલીન મુનરોએ પહેરેલો હવા ભરાઈને ફૂલીને ઉઘડતો જતો સફેદ ડ્રેસ અલબત્ત આઇકોનિક હતો પણ અત્યારે ફેશન ફુદ્દીઉર્ફી જાવેદની ડ્રેસ સેન્સને આઇકોનિક કેવી રીતે કહી શકાય? ઉર્ફી જાવેદ તો કિવિ ફ્ટની સ્લાઈસનું બ્લાઉઝ અને કપડાં સૂકવવાની ક્લિપ્સનું સ્કર્ટ પણ પહેરી ચૂકી છે. આ આઇકોનિક છે? આ તો શબ્દ ભવાડો છે. આઇકોનિક એટલે જેને બધા જાણે. એ જે પોતાના સ્થાન પર અધિકારપૂર્વક બીરાજે. નક્કી આપણે કરવાનું છે કોણ આઇકોનિક છે? અને કોણ ઓડનરી?
શબ્દશેષઃ
‘આઇકોનિક અને અલગ તરી આવે એવી વ્યક્તિ તરીકે લોકો મને યાદ કરે એવું કામ હું કરી જવા માંગુ છું’ – અપરંપરાગત મ્યુઝિકનો રચયિતા કેનેડિયન સિંગર ધ વીકન્ડ
Filed under Uncategorized
મેલા રૂઝ લાલ હોઠ લાલી ગાલ -પરેશ વ્યાસ
–
– જેઓ માટે જીવન એક ઉત્સવ છે, તેઓ માટે ગાલ પર લાલાશ સાથે લાગણીનું ઊભરી આવવું કુદરતી છે.
ફૂલનો વિપુલ બહુ ફાલ ગમે,
વગડે છંટાતો રંગ લાલ ગમે.
કેસૂડાએ કસુંબલ ક્રાન્તિ કરી,
ખાખરાનો મિજાજ જહાલ ગમે.
ફૂલની સવારી પાલખીએ ચઢી,
કેસૂડાની કેસરી મશાલ ગમે.
– ભગવતીકુમાર શર્મા
કુ દરતમાં લાલ રંગ વેરાતો હોય, ફૂલનો વિપુલ ફાલ હોય, ફૂલની સવારી પાલખીએ ચઢી હોય એ ક્રાંતિનાં સાક્ષી બનવા મને કોઈ આમંત્રણની જરૂર નથી. બસ, બહાર કુદરતનાં ખોળે નીકળી પડવાની જરૂર છે. પણ અંબાણી પરિવારનાં લગ્નપૂર્વેત્સવમાં મને આમંત્રણ મળે એ માટે મારું સેલેબ્રિટી હોવું આવશ્યક છે. હું નથી. પણ થાય સરખામણી તો કુદરતનો જાજરમાન રંગ વૈભવ, કોઈ પણ ધનિકની કૃત્રિમ રંગસજ્જાની સરખામણીમાં અનેકગણો મનોરમ્ય હોય છે. હા, એ સમજવાની સમજ ચોક્કસ જોઈએ. હેં ને? તમે એને મારી દ્રાક્ષ-ખાટી-વિચારસરણી પણ કહી શકો! પણ એ જવા દો. આપણે સૌએ સમાચારમાં અંબાણી લગ્નપૂર્વેત્સવને વર્ચ્યુઅલ જોયો છે. સામાન્ય રીતે લાલ રંગ કોઈ પણ ઉજવણીનો હિસ્સો હોય છે. અનંત અને રાધિકાની પ્રી-વેડિંગ ઉજવણીનાં ન્યૂઝમાંથી અમને આજનો શબ્દ મેલા રૂઝ મળ્યો છે. ત્રણ દિવસો પૈકી બીજા દિવસનાં સમારંભમાં દેશી વિદેશી મહેમાનોએ રંગબેરંગી દેશી વસ્ત્રો પહેર્યા, હાજરી પૂરાવી, નાચગાના, ખાનાપીના કર્યા, એ કાર્યક્રમનું નામ હતું મેલા રૂઝ (Mela Rouge). આપણે શબ્દની વાત કરીએ.
‘મેલા’ શબ્દ આપણો શબ્દ છે. સંસ્કૃત શબ્દ ‘મેલક’ એટલે મેળાવડો, માણસોનો જમાવ, સંમિલન, સભા વગેરે. ‘મેળા’નાં મૂળમાં ‘મળવું’ એવો અર્થ છે. આપણો શબ્દ ઇંગ્લિશ ભાષાએ અપનાવ્યો. પણ આપણે જો કોઈ ઇંગ્લિશ શબ્દ બોલીએ કે લખીએ તો આપણી ડિક્સનરી સામાન્ય રીતે એને અપનાવતી નથી. આપણી ભાષા મરી રહી છે, એનું કારણ પણ કદાચ આ જ હશે. પણ એ જવા દો. અમેરિકાની પ્રતિષ્ઠિત મેરિયમ વેબ્સટર ડિક્સનરી અનુસાર ઇંગ્લિશ શબ્દ ‘મેલા’ એટલે ભારતીય ધાર્મિક ઉત્સવ કે મેળો, લોકોનું એકત્ર થવું તે. બ્રિટિશ ઓક્સફોર્ડ ડિક્સનરી અનુસાર ‘મેલા’ એટલે મનોરંજન કાર્યક્રમ, જે સામાન્ય રીતે બહાર ખુલ્લામાં આયોજિત થતો હોય છે. આપણી ઇંગ્લિશ-ગુજરાતી ડિક્સનરી ગુજરાતી લેક્સિકનમાં ઇંગ્લિશ શબ્દ ‘મેલા’ નથી.
હવે ‘રૂઝ’ શબ્દની વાત. રૂઝનો સ્પેલિંગ ધ્યાનથી જોજો. જો બે અક્ષરો અવળસવળ લખી નાખ્યાં તો શબ્દનો ઉચ્ચાર અને અર્થ સાવ બદલાઈ જાય. રોગ (Rogue) એટલે શઠ, બદમાશ, મશ્કરો, ઠગ, લૂચ્ચો, ધૂર્ત, ગાંડો હાથી વગેરે. લેટિન શબ્દ ‘રોગારે’ એટલે ભીખ માંગવી. પણ અહીં તો ભીખારીની નહીં, રાજાની વાત છે. અહીં તો શઠ નહીં, શેઠની વાત છે. હું પણ એટલે જ રૂઝ (Rouge) શબ્દનો સ્પેલિંગ કાળજીપૂર્વક લખી રહ્યો છું. ગુજરાતી લેક્સિકન અનુસાર ‘રૂઝ’ એટલે ગાલ અને હોઠ રંગવાનું રાતું પ્રસાધન દ્રવ્ય. ટૂંકમાં, લાલી લિપસ્ટિક! શબ્દનો ઉચ્ચાર જોડણીથી જુદો છે. મૂળ લેટિન શબ્દ ‘રૂબેઅસ’ પરથી ફ્રેંચ શબ્દ રૂઝ આવ્યો છે. સુરખીદાર, તાજગીભર્યું લાલ, લાલચટક એવો અર્થ થાય. ‘મેલા રૂઝ’ની ડીઝાઇન મનિષ મલ્હોત્રાની હતી અને લાલ રંગ એનો પસંદીદા રંગ છે. મેળો હોય એટલે ચકડોળ તો હોય જ. લાલ ચટાક ફૂલોની સજાવટ અને વચ્ચે વચ્ચે સફેદ ઝુમ્મર જાણે કે પરીકથાની પૃષ્ઠભૂમિ. કલાપીની ગઝલનો શેર યાદ આવી જાય. માશૂકોનાં ગાલની લાલી મહીં લાલી અને જ્યાં જ્યાં ચમન જ્યાં જ્યાં ગુલો ત્યાં ત્યાં નિશાની આપની….
મનિષ મલ્હોત્રાએ આ ડીઝાઇન આઇડિયા અલબત્ત પેરિસનાં કેબરે રીસોર્ટ ‘મૂલૉન રૂઝ’ પરથી ઊઠાવ્યો હોવો જોઈએ. ‘મૂલૉન’ એટલે પવનચક્કી અને ‘રૂઝ’ તો આપ જાણો છો. લાલ. ઓગણીસમી સદીનાં અંત ભાગમાં કવિઓ અને કલાકારોનું આ મનપસંદ સ્થાનક હતું. હાઇ એનર્જી કેબરે ડાન્સ ‘કેન કેન’નો ઉદ્ભવ અહીં થયો. મૂલૉન રૂઝ નામની ફિલ્મ પણ બની, જેમાં એક યુવા લેખક અને એક કેબરે ડાન્સરનાં રોમાન્સની વાત છે. રણવીર કપૂરની પહેલી ફિલ્મ ‘સાંવરિયા’નો સેટ પણ મૂલૉન રૂઝ પર આધારિત હતો. આજે પેરિસ શહેરમાં મૂલૉન રૂઝ નૃત્ય સંગીતનું એક જબરું પ્રવાસી આકર્ષણ છે.
પ્રાચીન ઈજિપ્તવાસીઓ સૌંદર્ય વર્ધન માટે રૂઝનો ઉપયોગ કરતા હતા. ચરબીને લાલ ગેરૂ સાથે મિક્સ કરીને પોતાનાં ગાલ અને હોંઠ લાલ કરતા. ગ્રીસનાં પુરુષો અને સ્ત્રીઓ રૂઝ માટે શેતૂર, લાલ બીટ, સ્ટ્રોબેરી અને ઍમરન્થ (ગુલમખબલ)ની લૂગદી બનાવતા અને ચહેરા ઉપર એની રંગસજ્જા કરતાં. આવું કરવું ઘણું મોંઘું હતું એટલે આવો મેકઅપ કરીને જે બહાર નીકળે તેઓની ગણના ધનાઢયમાં થતી. ચાઇનીઝ રૂઝ લાલ ભૂરાં ફૂલોમાં ઢોરની ચરબી/ભૂંડનાં પેન્ક્રિઆસનું ઉમેરણ કરીને બનતી. ચીની સંસ્કૃતિમાં લાલ રંગ સદનસીબ અને ખુશીનો દ્યોતક ગણાય છે. આધુનિક રૂઝ ટેલ્કમ પાવડર, કુસુમ્બની ફૂલપાંદડી, ગુલાબજળ અને કાર્મિન રંગ રસાયણથી બને છે. રૂઝને બ્લશ (Blush) પણ કહે છે. શરમાઈ જઈએ ત્યારે ગાલ લાલ થઈ જાય એ બ્લશ. શરમનો શેરડો! જેઓને હળવા મળવાનું ગમે છે, જેઓ માટે જીવન એક ઉત્સવ છે, તેઓ માટે ગાલ પર લાલાશ સાથે લાગણીનું ઊભરી આવવું કુદરતી છે. રૂઝ એટલે લાલ હોય છે. કુદરતી નહીં તો કૃત્રિમ રીતે પણ રૂઝ એક ખુશહાલી, એક આનંદની છબી સર્જે છે.
ધનિકો માટે રૂઝનો મેળો આનંદ ઉત્સવ બની ગયો. બાકી સામાન્ય માણસ તમાચો મારીને ગાલ લાલ રાખે છે. ઘણાં એવા ય છે જે દુ:ખી છે. જુઓને, રાહુલ ગાંધીને પેટમાં દુ:ખ્યું. તેઓ બોલ્યાં કે કિસાન આંદોલન, બેરોજગારી, ફૂગાવો છે પણ ટીવી ચેનલ્સ અંબાણીજી લગ્ન સમારંભનાં દ્રશ્યો દેખાડવામાં વ્યસ્ત છે. ટીકા અલબત્ત અંબાણી પરિવારની નહીં, ટીવી ચેનલ્સની છે. શક્ય છે કે ટીવી ચેનલ્સ રાહુલ ગાંધીની ન્યાય યાત્રાને જોઈએ તેટલો ન્યાય નહીં દેતી હોય! રાહુલ ગાંધી લાલચોળ છે. યે લાલ રંગ કબ મુઝે છોડેગા..!
શબ્દ શેષ :
‘વધારે પડતું રૂઝ એ નિરાશાની નિશાની છે.’ – અમેરિકન એક્ટ્રેસ એરલીન ડાહ્લ (૧૯૨૫-૨૦૨૧)
Filed under Uncategorized
નીરવ રવે 