થેન્ક્સ ટૂ સ્વચ્છ ભારત મિશન, હવે ઠેર ઠેર શૌચાલય બની ગયા છે. સુધરેલા ગુજરાતીઓ જો કે શૌચાલય શબ્દ બોલતા નથી. હવે આપણે ‘સંડાસ’ની જગ્યાએ ‘ટોઇલેટ’ અથવા તો ‘વોશરૂમ’ જવાની વાત કરતા હોઈએ છીએ. ગુજરાતી ભાષામાં ‘ઝાડે ફરવું’ એવો રૂઢિપ્રયોગ તો હજી છે જ. ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર એનો અર્થ થાય છે: જંગલ જવું; પાદર જવું; અઘવું; મલોત્સર્ગ કરવો; કળસીએ જવું; જંગલમાં, પાદરે કે ખેતરોમાં જઈ ઝાડ નીચે ખરચું બેસવાની રીત ઉપરથી ઝાડે ફરવું પ્રયોગ થયો લાગે છે. આ હું નથી કહેતો. ભગવદ્ગોમંડલમાં લખ્યું છે. એ અર્થમાં ‘ઝાડે ફરવું’ અલબત્ત હવે અઘરું છે. મ્યુનિસિપાલિટીવાળા પકડે છે, દંડે છે. અને એ પણ તો છે કે ખૂબ સારા સ્વચ્છ સુગંધી ટોઇલેટ હોય તો ઝાડે શા માટે ફરવું પડે? પણ પછી નવાં પ્રોબ્લેમ્સ થાય છે. કર્મચારી ટોઇલેટમાં જાય અને પછી લાંબા સમય સુધી ત્યાં જ બેસી રહે. એને મઝા આવે. એ વિચાર કરી શકે. મોબાઈલ ફોન લઈને જાય તો તો ત્યાં બેઠાં બેઠાં કાંઈ કેટલી પ્રવૃત્તિઓ થઇ શકે. કામ પછી ટલ્લે ચઢે. હવે ટોઇલેટ જવાની ના પણ શી રીતે પાડી શકાય? પણ દરેક પ્રોબ્લેમનાં ઉકેલ તો હોય જ છે. સમાચાર છે કે ભારતીય મૂળનાં એક બ્રિટિશ ડીઝાઈનર મહાબીર ગીલે એક નવી ટોઇલેટ સીટ ડીઝાઈન કરી છે જે સામાન્ય ટોઇલેટ કરતા ૧૩ ડીગ્રીનાં ખૂણે ઝૂકેલી છે. એની ઉપર શૌચ કરવા બેઠેલી વ્યક્તિનાં પગ ઉપર વધારે જોર પડે છે. પાંચ મિનિટથી વધારે બેસવું અઘરું થઇ જાય. મહાબીરભાઈએ જોયું કે જાહેર શૌચાલયોમાં લાંબી લાઈન એટલે થઇ જાય છે કારણ કે તેમાં જનારા ઝાઝો સમય ટોઇલેટ સીટ ઉપર બેસી રહે છે. કામકાજનાં સ્થળોએ પણ કર્મચારીઓ પણ ટોઇલેટમાં વધારે સમય વ્યતિત કરતા જોવા મળે છે. એનાથી પ્રોડક્ટિવિટી ઘટે છે. આ વળી નવો પ્રોબ્લેમ… અમે આજે ટોઇલેટ પ્રોટોકોલની વાત કરવા ઈચ્છીએ છીએ. જાહેર જગ્યાએ જ્યાં ઝાઝા લોકો લાઈન લગાડતા હોય ત્યાં સમયસર શૌચક્રિયા પૂર્ણ કરીને બહાર નીકળી જવું આવશ્યક છે. જ્યારે કર્યુંકારવ્યું પર પાણી ફેરવી દેવાની ઘડી આવે ત્યારે ટોઇલેટ સીટનું ઢાંકણ બંધ રાખો તો બેક્ટેરિયા ફેલાતા અટકે છે. પણ પછી જોઈ લેવું કે સઘળો મળ સાફ થયો છે કે કેમ? પોખરો ગંદો ય ન છોડવો. તમારા પછી જે આવે એને ય પોંખાવું હોય ને ભાઈ! જો બરાબર ફ્લશ ન થતું હોય તો શૌચાલયનાં એટેન્ડન્ટને જાણ કરવી. એ પણ જોવું કે પાણી નીચે ન ઢોળાય અને કોઈ લપસી ન પડે. અને હા, દીવાલ પર થૂંકવું કે લખવું પ્રતિબંધિત છે. ધુમ્રપાન કરવું સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે પણ શૌચાલયમાં ધુમ્રપાન કરવું અન્યનાં સ્વાસ્થ્ય માટે પણ હાનિકારક છે. ઇગ્ઝૉસ્ટ ફેન હોય તો સ્વિચ ઓન કરી શકાય. ટીસ્યૂ પેપર કે સેનેટરી નેપકિન નિર્ધારિત જગ્યાએ નાંખવા. વોશબેસીનનાં નળ જરૂર પૂરતાં જ વાપરવા. જાહેર શૌચાલયની જગ્યાએ કોઈ ઓળખીતા મળી જાય તો ડોકી ધૂણાવવી પણ હસ્તમેળાપ જરૂરી નથી. શૌચાલયમાં શાંતિ રાખવી. શૌચાલય ગપસપાલય નથી. શૌચાલય એવી જગ્યા છે જ્યાં ઊંચનીચનાં ભેદ ન હોવા જોઈએ. જો બોસ એનાં કર્મચારીનાં ટોઇલેટ ઉપયોગ કરે તો સ્વાભાવિક છે કે એ ચોખ્ખા જ રહે. બોસને ખબર પણ પડે કે કોણ છે એ કર્મચારી, જે ઝાઝો સમય શૌચાલયગ્રસ્ત રહે છે. એવું કહે છે કે કોઈ પણ સરકારી કે ગેરસરકારી સંસ્થા કેટલી સારી રીતે ચાલે છે, એ જોવું હોય તો એનાં ટોઇલેટની મુલાકાત અવશ્ય લેવી. ટોઇલેટ ચોખ્ખા હોય તો વહીવટ સારો ગણાય. પણ આપણા શૌચાલયો જોઈએ તેવા ચોખ્ખા હોતા નથી. જાહેર શૌચાલયો નિર્માણ કરવા સહેલા છે પણ એને ચલાવવા, એની નિભાવ મરામત દુષ્કર છે. ગંધાતા ટોઇલેટમાં કોઈ ઝાઝો સમય વિતાવતા નથી. ભારત દેશમાં ૧૩ ડીગ્રી ઝૂકેલા ટોઇલેટ મુકવાની ઘડી હજી આવી નથી. અમેરિકન સ્ટેન્ડ-અપ કોમેડિયન જ્યોર્જ કાર્લીને કહ્યું હતું કે સૌથી વિચિત્ર કઈ ફિલિંગ હોઈ શકે? તમે ટોઇલેટમાં બેઠાં બેઠાં ચોકલેટ કેન્ડી ખાતા હો! ના હોં, એવી રળિયામણી ઘડી હજી આવી નથી…
“ગિફ્ટ “બા આજે શું ગિફ્ટ આપું? આજે મધર્સ ડે પર અમે તમારો જન્મદિવસ ઊજવવાના છીએ.” “અરે બેટા! આ ઉંમરે મારે વળી શું જોઈએ? બસ, તમે સુખી રહો એ જ મારી ગિફ્ટ!” ગજરાબા હસીને બોલ્યાં. સાચી વાત તો એ હતી કે બાનો જન્મદિવસ બાને જ ખબર ન હતો, કારણ કે બાની બા જન્મ આપીને જ મૃત્યુ પામી હતી. કોઈને તેમની સાચી જન્મતારીખ ખબર ન હતી, પરંતુ પછી પૌત્રપૌત્રીઓએ એવું નક્કી કર્યું કે મધર્સ ડે પર જ બાનો જન્મદિવસ મનાવવો. “સારુ, સાંજે પાર્ટી કરીએ છીએ અને બા હું મને ગમતી ગિફ્ટ લઈ આવીશ, તને પણ ગમશે જ, ઓકે?” બાનો મોટો દીકરો પૂછીને ગયો. પછી બીજો દીકરો આવ્યો. તેણે પણ પૂછ્યું કે, “બા તમને શું ગમે છે? તમારાં નામે આજે કોને દાન કરીએ? “અંધજન શાળામાં ને અનાથાશ્રમમાં દાન કરો બેટા. એ બાળકોના વિકાસમાં કામ આવે.” દીકરોએ હસીને હા કહી અને બોલ્યો, “સારું બા, આમેય ઇન્કમ ટેક્સમાં એ કપાત મળશે. પણ તારા માટે ગિફ્ટ? કહેને તને શું જરૂર છે?” બાએ જરા અટકીને કહ્યું, “ના, આમ તો કશી જરૂર નથી. ખાલી એક ઢોકળિયું નવું લાવવું છે. પેલું કાણું થઈ ગયું છે. સાંજે આવી જાય તો ખાટા ઢોકળાનું પલાળી દઉં.” “અરે, બા એ કોઈ બીજા દિવસે, આજે તો કેટરર્સને કહી દઈએ છીએને… હા, મને યાદ છે, બા. તું હોસ્ટેલમાં તલ છાંટેલા ખાટાં ઢોકળાં મોકલતી એ બધાને એટલા ભાવતા કે મારે ભાગે ખાલી ડબ્બો જ આવતો.” આજે બધા જ ખુશખુશાલ હતાં. સાંજે પાર્ટી કરવાની હતી. વહુઓ પણ બાને પૂછવા આવી. એક વહુ દીકરા સાથે બિઝનેસમાં હતી અને બીજી નોકરી કરતી હતી. વહુઓએ પૂછ્યું કે, “સાંજે મેન્યૂ શું રાખીએ? તમારે શું ખાવું છે?” બા કહેવા જતાં હતાં, ખાટાં ઢોકળાં. પણ દીકરાની વાત યાદ આવતા અટકી ગયા. તરત બીજી વહુ બોલી, આજે પીઝા અને કેક તો ખરા જ, સાથે ઘણું બધું મેન્યૂમાં હશે. ખાવાની મજા પડશે, બા.” બાએ વહુઓની ખુશી જોઈ ટૂંકમાં પતાવ્યું, “તમારી જેવી ઈચ્છા…” “અને તમારા માટે ગિફ્ટ શું લાવીએ?” નાની વહુએ પૂછ્યું. બાએ કહ્યું, “કંઈ જ નહીં, દીકરા. તમે સૌ આ રીતે સુખેથી સંપીને રહો એ મારે મન ગીફ્ટ જ છે.” બધાં બાની ખબર પૂછીને ગયાં. પૌત્રો અને પૌત્રીઓ તેઓ પણ બાને વ્હાલ કરીને ગયાં. બા વિચારતાં હતાં કે, ‘હવે આટલી ઉંમરે શું જન્મદિવસ…. પણ પરિવારનો ઉત્સાહ જોઈ આનંદ.’ ગજરાબાને પોતાની યુવાની યાદ આવી ગઈ. સહજ જ પોતાની સરખામણી વહુઓ સાથે થઈ ગઈ. પોતે કેટલી ઓછું ભણેલી ને વહુઓ કેટલું બધું ભણેલી! ને કમાતી. સ્વભાવે પણ સારી. ગજરાબા જ્યારે પરણીને આવ્યા ત્યારે તે તેમનાં સાસુનાં ખૂબ લાડકાં. જેઠાણી અદેખાઈ પણ કરતી. ગજરાબા માટે તેમનાં સાસુ કહેતાં કે, “મારી નાનીવહુ તો ઉંદરડી જેવી છે. જરાક વારમાં તો કેવી બધે ફરી વળે!’ ગજરાબા પણ હતાં એવાં જ. બધી જ કુશળતા ધરાવતાં હતાં. બધાની સાથે માનથી વર્તતાં. તેમનામાં ઘરકામ અને ગૃહઉદ્યોગની અજબ કુશળતા હતી. પછી તો દીકરાઓ થયા. તેમણે અને તેમના પતિ નવનીતલાલે નક્કી કર્યું હતું કે, દીકરાઓને ખૂબ ભણાવવા. દીકરાઓ ખૂબ આગળ વધે તે માટે તેઓ બંને પ્રયત્ન કરતાં. નવનીતલાલને ખાનગી પેઢી પર નોકરી હતી. તેમને પેન્શન મળે તેવું પણ ન હતું, તેથી ગજરાબા ખૂબ કરકસર કરીને, થોડી થોડી પૂંજી જમા કરતાં. જ્યારે કોઈને જરૂર પડે ત્યારે તેનું દાન પણ કરતાં. ગજરાબા તેમના નામ પ્રમાણે ખરેખર હમેશાં મહેકતાં રહેતાં. જ્યારે ફળિયામાં કોઈને જરૂર હોય તો ગજરાબા હાજર હોય. કોઈને ત્યાં સુવાવડ થઈ હોય ત્યારે માતાને શું ખવડાવવું ને નાના બાળકની કેવી કાળજી લેવી, એ સમજાવતાં. અથાણાં, પાપડ કે વર્ષભરના મસાલા ભરવાનાં હોય કે દિવાળીના નાસ્તા બનાવવાના હોય તો બાની સલાહ લેતા. કોઈના ઘરમાં પતિપત્નીનો ઝગડો થયો હોય તો બા ઉકેલ લાવી આપતાં. અનુભવે કોઈનું ભાવિ પણ ભાખી દેતા. કોઈને કંઈપણ શારીરિક તકલીફ હોય તો બાનો ઈલાજ અક્સીર બની જતો. કોઈને ઘૂંટણમાં દુખાવો હોય તો કાંદા છીણીને, ઘૂંટણ પર લગાવીને ઉપર પાટો બાંધી દેતાં. ખાસ તો બાનું ભડભડિયું બહુ વખણાતું. શરદી થઈ હોય કે ગળામાં દુખાવો હોય તો બા ગરમ પાણી ઉકાળીને, તેમાં અજમો, તજ અને સૂંઠ, તુલસી, ફુદીનો નાખીને, ઉકાળીને, ગાળીને તેમાં ઘી, મીઠું ને હળદર નાખીને પીવડાવતાં. બસ, તેનું નામ હતું ભડભડિયું. આવા તો તે કંઈ કેટલાયે ઉપાય સૂચવતાં. એકવાર બાજુવાળા બેનને પગે મોચ આવી અને સોજો ચડી ગયો હતો ત્યારે બાએ ચૂનો અને ગોળ ભેગો કરીને પગ પર લગાડેલો અને ઉપર રૂ લગાવી પાટો બાંધી દીધો. બે દિવસમાં તો એ બેનને એકદમ સારું થઈ ગયું. આમ ગણો તો, બા ડોક્ટર , વૈદ્ય, વકીલ, જ્યોતિષ, સલાહકાર, માનસશાસ્ત્રી … અરે! શું ન હતા? અરે, ફળિયામાં કૂતરી વિયાય ત્યારે પણ ગજરાબા ગોળનો શીરો ખવડાવતાં ને ગ્લુડિયાઓ માટે કંતાનના કોથળા પાથરી આવતાં. આવું તો ગજરાબા પાસે કેટલુંયે શીખાય તેવું હતું. પછી છોકરાઓ પગભર થયા. બન્ને હોનહાર. એક દીકરો અધિકારીની પોસ્ટ પર હતો અને બીજો પોતાના ધંધામાં હતો. વહુઓ પણ કામોમાં અને કમાણીમાં અવ્વલ હતી. નવું મોટું ઘર લીધું. ત્યાં રહેવા ગયાં. સંસાર સારો ચાલતો હતો. પણ બધા દિવસો કયાં સરખા હોય છે? નવનીતલાલની તબિયત બગડી. ધીરેધીરે શરીરે લકવાની અસર થઈ. ડૉક્ટરની સારવાર તો ચાલતી જ હતી. બાએ તેમની કાળજી કરવાનું પોતાને માથે લઈ લીધું હતું. પણ એકલા પહોંચી વળતા નહીં, એટલે નવનીતલાલનાં રોજિંદા કામો માટે એક છોકરો રાખ્યો. તે અંગત સ્વજનની માફક કાળજી કરતો. નામ પણ કેવું સરસ! શિવાજી. શિવાજી નજીકના ગામનો હતો. તેને રહેવા માટે પણ ઘરના જ એક નાનકડા ઓરડામાં જગ્યા કરી આપેલ હતી. ખૂબ જ ધીરજથી અને વહાલપૂર્વક નવનીતલાલને નવડાવવા, ધોવડાવવા, ખવડાવવા, તડકે બેસાડવા, વ્હીલચેરમાં ફેરવવા, માલિશ કરી આપવા જેવાં રોજિંદા કામો, પોતાના પિતાજી જ હોય તેવી રીતે દિલ દઈને એ કરતો. તેની સેવાથી ખુશ થઈને ગજરાબાના દીકરાઓએ તેનો પગાર પણ વધારી આપ્યો હતો. ગજરાબા પણ તેને નાનો દીકરો જ માનતાં. ત્રણેક વર્ષ બધાંએ ખૂબ સેવા કરી. નવનીતલાલના મૃત્યુ પછી શિવાજી પોતાને ગામ પાછો ચાલ્યો ગયો. ગજરાબાએ તેને અહીં રહી જવા માટે આગ્રહ કર્યો હતો પરંતુ તેણે કહ્યું કે, ‘ગામમાં અમારી પાસે એક જમીનનો ટુકડો છે. મારા બાપુજીની પણ ઉંમર થઈ. હવે એમની સાથે રહી હું ખેતી કરીશ.’ પછી તો શિવાજી શહેરમાં આવતો ત્યારે બાને મળવા અચૂક આવતો. અને બા કહે એ મુજબ ઘરનું નાનું મોટું કામ કરી આપતો. દર વરસે દિવાળીએ પણ સફાઈ કરવા એને જ બોલાવતા. અરે ઘણી વાર તો કઈ ચીજ ક્યાં મૂકી છે એ જાણવા એને ફોન કરવો પડતો. આજે ઘર સજાવતી વખતે અને પાર્ટીની તૈયારી વખતે શિવાજી યાદ આવ્યો. નાની વહુ બોલી પણ, “અરે, શિવાજીને બોલાવી લેત તો?” પણ અચાનક આ ગોઠવાયું હોવાથી રહી ગયું હતું. સાંજે ધામધૂમથી પાર્ટીની તૈયારી શરૂ થઈ. સૌએ મહેમાનોને આવકાર્યા અને વિવિધ પ્રકારનાં ભોજનો પીરસાયાં. બાના હાથે કેક કપાવી. બાને તો આ નવાં પ્રકારનાં પંજાબી, ચાઇનીઝમાં બહુ રસ ન હતો, પરંતુ પરિવારની ખુશીમાં તેઓ પોતાની ખુશી માણતાં. તેમને તો તેમનો પહેલાંનો અસલ ખોરાક યાદ આવતો. તેમને મનમાં થયું કે, ‘જો ઢોકળિયું હોત તો હું આજે બધાંને તલ છાંટેલાં ગરમ ગરમ લાઇવ ઢોકળાં ખવડાવત.’ કેટલા વખતથી ઢોકળિયું કાણું થઈ ગયું હતું અને તેનો એક કાન પણ તૂટી ગયો હતો. પણ કોઈને આવું ખાવામાં રસ ન હતો એટલે મૂઠીયાં, ઢોકળાં, પાતરા, ખીચૂં ને એવું બધું બનતું ન હતું. ભોજનની શરૂઆત થઈ ત્યાં તો શિવાજી આવ્યો. એને આ ઉજવણી વિશે કશી ખબર પણ નહોતી. એ તો શહેરમાં આવ્યો હતો એટલે થયું, “ચાલ,બાને મળતો જાઉં. બધાએ તેને આનંદથી આવકાર્યો, અને જમવા માટે કહ્યું. તેણે કહ્યું કે, “મારે ગામ જવાની છેલ્લી જ બસ છે માટે હું નીકળી જાઉં.” પરંતુ બધાંના આગ્રહવશ તેણે ઝડપથી થોડું ખાધું. બાએ એને સાથે થોડું બાંધી પણ આપ્યું. અભિનંદન આપીને મહેમાનો ગયા. દીકરાએ બાના નામથી ક્યાં કેટલું દાન કર્યું છે તે તેમને જણાવ્યું. વહુઓએ બાને સિલ્કની સાડી અને પર્સ ગિફ્ટ આપ્યું. બાએ હસીને કહ્યું કે, “ખૂબ સરસ છે બેટા, પણ હવે હું આ બધું પહેરીને ક્યાં જવાની?” “બ્યુટીફૂલ બા, તમે પહેરીને જ બતાવો ને પર્સ પણ લટકાવજો.” પૌત્રપૌત્રીની જીદ અને આગ્રહવશ બા સાડી બદલવા ગયા. અને બા આવે ત્યાં સુધી કુતૂહલવશ બીજી ગિફ્ટ ખોલવા માંડયાં. એક ગિફ્ટ ખોલી કે તરત પુત્રે બૂમ પાડી, “બા, કમ ફાસ્ટ, વોટ ઈઝ ધીસ?” બા કિંમતી સિલ્કની સાડીમાં ને એક હાથમાં સુંદર પર્સ લટકાવીને આવ્યાં. બીજા હાથમાં ગિફ્ટમાં આવેલું એલ્યુમિનિયમનું ઢોકળિયું ઉંચકતાં બોલ્યાં, “આ કામ શિવાજીનું….” યામિની વ્યાસ”.
‘કોઈને પણ મિત્ર તરીકે સ્થાપિત કરવામાં કાળજી રાખો. એક પૈસાનાં સો સિક્કા કરતાં ચાર પાવલી સારી.’ –અમેરિકન ગેંગસ્ટર અલ કેપોન (૧૮૯૯ -૧૯૪૭ )
મધ્યપ્રદેશનાં મુખ્યમંત્રી કમલનાથે કહયું હતું કે ભાજપનાં પંદર વર્ષોનાં શાસનમાં દરેક ક્ષેત્રમાં માફિયાની સમાંતર સરકાર હતી. કોંગ્રેસની સરકાર આવી. મુખ્યમંત્રી તરીકે મેં આવીને માફિયા સામે ઝુંબેશ આદરી એટલે મારી સરકારને અસ્થિર કરવાની આ સાજિશ રચાઇ રહી છે. ભાજપનાં દિગ્ગજ નેતા અને પૂર્વ મુખ્યમંત્રી શિવરાજસિંહ ચૌહાણે કહ્યું કે કોંગ્રેસનાં સન્માનીય નેતા જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયા કાલ સુધી મહારાજા હતા, આજે ભાજપમાં આવ્યા તો માફિયા થઈ ગયા? અમે ગુજરાતી લેક્સિકોન ખોલીને જોયું. માફિયા (Mafia) એટલે ‘ગુનેગારોનું સંગઠિત આંતરરાષ્ટ્રીય જૂથ.’ અર્થ તો સાચો પણ અધૂરો. માફિયા શબ્દ હવે એટલો બધો લોકપ્રિય છે કે ગુનેગારોનું સંગઠિત જૂથ આંતરરાષ્ટ્રીય જ હોય એવું જરૂરી નથી. આંતરરાજ્યિક કે રાજ્યનું આંતરિક ગુનાગારોનું સંગઠન પણ માફિયા કહેવાય છે. પણ એટલું ચોક્કસ કે માફિયા એટલે સંગઠિત ગુનેગારોનું એક સમાંતર તંત્ર. કાયદો અને વ્યવસ્થા એમણે લાગુ ન પડે. અથવા એમ કહી કે એનાં પોતીકાં નિયમો, એનાં પોતીકાં કાયદા હોય. તેઓ ખંડણી ઉઘરાવે, ચોરી કરે, બ્લેકમેલ કરે. નશીલા પદાર્થો કે વેશ્યા વ્યવસાય પણ કરાવે. જુગાર રમાડે અને લોન વ્યાજનું વિષચક્ર પણ બિછાવે. અને એમનાં આદેશનો અમલ ન થાય તો મૌત પણ મળે. ગુનેગારો વચ્ચેનાં આપસી મતભેદોનું નિવારણ પણ માફિયા કરે. માફિયા શબ્દ અખબારમાં નિયમિતપણે આવતો રહે છે. જમીન હડપ કરતા ગુનેગારો માટે ભૂમાફિયા અને રેતી કે અન્ય ખનિજ પદાર્થ ગેરકાયદેસર રીતે ખોદી ચોરી કરતાં ગુનેગારો માટે ખનનમાફિયા એવો શબ્દ વપરાતો હોય છે. માફિયા એવો શબ્દ છે, જે હવે સંગઠિત ગુનાખોરી માટે વપરાઇ રહ્યો છે પણ મૂળ અર્થ એવો નહોતો. માફિયા શબ્દ ઇટલીનાં સિસિલી પ્રાંતમાં જન્મ્યો છે. ઈટલીનાં સંગઠિત ગુનેગારો માટે. જ્યારે આ શબ્દ એકલો જ વપરાય ત્યારે એ કાં તો ઇટલી અથવા તો ઇટાલિયન –અમેરિકન ગુનેગારો માટે છે, એવું તારણ કાઢી શકાય. અન્યથા રશિયન માફિયા (બ્રાટવા) અથવા તો જાપાનીઝ માફિયા (યઝુકા ) એવાં શબ્દો વપરાય છે. માફિયા શબ્દ મૂળ સિસિલિયન વિશેષણ ‘માફિયુસુ’ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે ડોળ કરે એ અથવા તો ગર્વ અને ઘમંડથી ચાલે એ. ડંફાસ મારે, બડાઈ પણ હાંકે. પણ માફિયુસુ એટલે બહાદૂરી અથવા જુસ્સો એવો અર્થ પણ થાય. ભાષાનાં પ્રખર અભ્યાસુ ડેએગો ગેમ્બીટા અનુસાર ૧૯ મી સદીનાં સિસિલીમાં ‘માફિયુસુ’ એટલે નીડર, સાહસિક અને સ્વાભિમાની. જો કે આ અર્થ કોઈ પુરુષનાં સંદર્ભમાં છે. માફિયુસુ શબ્દ એક વિશેષણ તરીકે સ્ત્રી માટે વપરાય તો એનો અર્થ ‘સુંદર’ અને ‘આકર્ષક’ એવો થાય. સિસિલી આમ તો ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં સ્થિત સૌથી મોટો ટાપુ છે. ઇટલીનાં ૨૦ પ્રદેશો પૈકીનો એક અને પોતે સ્વાયત્ત પણ ખરો. નવમીથી અગિયારમી સદી દરમ્યાન અહીં ઈસ્લામિક શાસન હતું એટલે માફિયા શબ્દનું મૂળ અરેબિક હોવાનું મનાય છે. એક શબ્દ છે ‘માફી’. મુસ્લિમ શાસનમાં રહેતા બિન-મુસ્લિમો પાસે જજીયાં વેરો વસૂલાતો. જેમણે એ ભરી દીધો હોય એમની ઉપર વસૂલાતની કાયદાકીય કાર્યવાહીમાંથી માફી. માફિયા શબ્દ એની પરથી આવ્યો હોવાનું મનાય છે. અન્ય એક અરેબિક શબ્દ ‘મારફૂડ’ પણ છે. અર્થ થાય છે અનિચ્છનીય અથવા અસ્વીકાર્ય . મારફૂડ શબ્દ એક અન્ય શબ્દ ‘મારપિયુની’ પરથી આવ્યો હોવાનું મનાય છે, જેનો અર્થ થાય છે ઠગ અથવા ધૂતારો. માફિયુસુ શબ્દનું અન્ય મૂળ અરેબિક શબ્દ ‘માફયા ‘ પણ છે. એનો અર્થ થાય છે છાયો . એ છત્રછાયા, જેમાં શરણ લઈ શકાય. અગિયારમી સદીનાં સિસિલીમાં મુસ્લિમ શાસનનો અંત આવ્યો, જ્યારે ક્રિશ્ચિયન નૉર્મન્સે અહીં જીત મેળવી. મૂળ અરેબિક સ્થાનિકો ત્યાં ખેતમજૂર તરીકે કામ કરવા મજબૂર થાય. તે પૈકી કેટલાંક માફિયાની શરણે આવ્યા. તેઓ માફિયાની ગુપ્ત છત્રછાયામાં આવી ગયા. જો કે માફિયા શબ્દ પ્રચલિત બન્યો ઈ. સ. ૧૮૬૩ માં ઈટાલીમાં ભજવાયેલાં એક નાટક ‘ આઈ માફીયુસી ડી લા વિકારિયા’ પછી. નાટકમાં ગુનેગારોનું એક સંગઠન જે જેલમાંથી કામ કરતું હતું. જેમાં એક ‘બોસ’ હતો. એની સૂચના મળતી. એમાં ય ‘ઓમેરેટા’ (માફિયાની કાર્યવાહી અંગે કોઈ પણ સંજોગોમાં ચૂપ રહેવું) અને ‘પીઝુ’ (ખંડણી) વગેરે શબ્દો પણ હતા. આમ માફિયા શબ્દ હવે જાણીતો બની ચૂક્યો હતો. બાકીનું કામ મારલોન બ્રાન્ડો અભિનીત ફિલ્મ ‘ગોડફાધર’ દ્વારા થયું, જેણે માફિયા શબ્દનો આપણી સાથે સુપેરે પરિચય કરાવી દીધો. ‘ગોડફાધર’ એટલે આમ તો ધર્મપિતા. બાળકનાં ધર્મ શિક્ષણ માટે જે જવાબદારી લેય એ. પણ માફિયાની ભાષામાં ગોડ ફાધર એટલે સર્વે બોસનાં બોસ. ‘માફિયા’ મૂળ તો ધંધાદારીઓને પ્રોટેક્શન પૂરું પાડતું સંગઠન હતું. હું ધંધો કરું પણ મને કોઈ છેતરી ન જાય, કોઈ મને લૂંટી ન લેય, કોઈ મને મારી ન નાંખે એ માટે પોલિસ તો હોય પણ એની પર મને વિશ્વાસ નથી. તો હું પૈસા આપીને માફિયાને મારા રક્ષણ માટે રોકું. માફિયાથી બધા ડરે એટલે મારા ધંધામાં કોઈ વિઘ્ન નાંખતા અચકાય . હવે મૂળ વાત. ‘માફિયા’ શબ્દ કમલનાથ વાપરે છે ત્યારે એ એવું કહે છે કે સરકારી તંત્રને સમાંતર એક ગેરકાયદેસર તંત્ર ચાલે છે. ઘણું ખોટું થાય છે. ઘણાં લોકો ઘણું ખોટું કરે છે. રાજકારણી આવું કહે ત્યારે એવો તો આક્ષેપ જ હોઈ શકે. જાણકારો કહે છે કે રાજકારણીનાં આક્ષેપને ગંભીરતાથી લેવાં નહીં. તેઓ ભાગ્યે જ સાચું બોલતા હોય છે. (ઈઝ ઈટ ?!) અને એ સાચું હોય તો પણ પૂરવાર કરવું મુશ્કિલ હી નહીં, નામૂમકિન હોય છે. હેં ને? આપણું આ મન સાલું માફિયા જ છે. કાયદાની એને સાડાબારી નથી. ઘમંડી પણ ખરું. ગુનો કરવો એને ગમે. ડર તો જાણે છે જ નહીં. પણ…વૂડી એલન કહે છે કે બુદ્ધિશાળી લોકો માફિયા જેવાં જ હોય છે. એ પોતીકાં લોકોને જ મારી નાંખે છે. માફિયા એટલે પૈસો, સત્તા અને સન્માન. મારું મન માફિયા છે.
શબ્દ શેષ:
“મેં ભગવાન પાસે બાઇક માંગી. પણ મને ખબર હતી કે ભગવાન એ રીતે કામ કરતાં નથી. એટલે મેં બાઇક ચોરી લીધી અને ભગવાન પાસે માફી માંગી લીધી.” –‘ગોડફાધર’ એક્ટર અલ પેસીનો
આઇઝ વાઈડ શટ: બંધ આંખોનું અજ્ઞાન બંધ આંખે જે હકીકત હોય છે,ખુલ્લી આંખે એ ભરમ કહેવાય છે.-કિરણસિંહ ચૌહાણ પશ્ચિમ બંગાળનાં કોંગ્રેસનાં નેતા અને પૂર્વ સાંસદ સુસ્મિતા દેવ હાથનો સાથ છોડી તરણાંનું મૂળ પકડે, એ કોઈ ખાસ સમાચાર ન કહેવાય. ગુજરાતીમાં તો કહેવત જ છે કે ડૂબતો માણસ તરણાને વળગે! જ્યાં સત્તા હોય ત્યાં અમે- એવો રાજકારણનો વણલખ્યો સિદ્ધાંત છે. આમ પણ તૃણામૂળ કોંગ્રેસ મૂળ તો કોંગ્રેસ જ છે. પણ ન-રાજ કોંગ્રેસનાં નારાજ નેતા કપિલ સિબ્બલ ટ્વીટ કરે છે કે યુવા નેતા પાર્ટી છોડી રહ્યા છે, જ્યારે અમે જૂના જોગીઓ ઉપર પાર્ટીને મજબૂત (!) કરવાનો આરોપ છે અને પાર્ટી તો ચાલે છે એની આંખો બંધ રાખીને. વિથ આઇઝ વાઈડ શટ. (Eyes Wide Shut). દોઢ મહિના પહેલાં જ્યારે નવજોતસિંઘ સિધ્ધુને પંજાબ કોંગ્રેસનાં પ્રમુખ બનાવાયા ત્યારે સીએનબીસીટીવી૧૮-એ પબ્લિશ કરેલાં પોલિટિકલ એનાલેસિસ લેખનું શીર્ષક હતું: ‘ડીયર રાહુલ ગાંધી, ધ કોંગ્રેસ હેઝ ઇટ્સ આઇઝ વાઈડ શટ’. પણ આ સિવાય આ મુહાવરાનો દેશ વિદેશમાં અન્ય કોઈ જગ્યાએ ઉલ્લેખ થયો નથી. કારણ કે આવો તો કોઈ શબ્દ કે મુહાવરો ઇંગ્લિશ ભાષામાં અધિકૃત રીતે છે જ નહીં. ‘આઇઝ વાઈડ ઓપન’ એવો શબ્દસમૂહ છે. એટલે આંખો પહોળી અને ખુલ્લી હોવી તે. પણ આંખો પહોળી ય હોય અને બંધ પણ હોય, એનો કોઈ અર્થ નથી. આંખો બંધ હોય તો અમથું ય બધે અંધારું જ હોય છે. આંખો ભલેને પહોળી હોય કે સાંકડી હોય. હેં ને? છતાં ‘આઇઝ આઇડ શટ’ શબ્દસમૂહ અલબત્ત એક અલગ અર્થમાં ચલણમાં આવ્યો હતો. સને ૧૯૯૯ માં ‘આઇઝ વાઈડ શટ’ નામની એક સેક્સુઅલ ફૅન્ટસી ફિલ્મ જરૂર આવી હતી. ફિલ્મમાં હીરો ટોમ ક્રૂઝ અને હીરોઇન નિકોલ કિડમેન હતી. પણ એમાં તો હીરો પોતાની સેક્સુઅલ ફૅન્ટસીનો અનુભવ કરવા મુખવટો પહેરીને નિર્બંધ રતિક્રીડા માણે છે. ‘ફૅન્ટસી’ એટલે પોતાના મનની ઇચ્છાઓને કલ્પના દ્વારા સંતોષવાની વૃત્તિ. આમ કપિલ સિબ્બલે જે સંદર્ભમાં આ મુહાવરાનો ઉપયોગ કર્યો, એની અત્રે ચોખવટ કરવી જરૂરી છે. અહીં મૂળ મુહાવરો છે: આઇઝ વાઈડ ઓપન. કશું અગત્યનું હોય તો આંખો ખુલ્લી રાખવી, પહોળી રાખવી, કશું ય રહી ન જવું જોઈએ. બરાબર વાંચી લેવું. રાજકારણીઓ તો માહેર હોય છે. એને તો પાછળ પણ આંખો હોય છે. કશીક અતિ અગત્યની વાત અને તમે એનાથી સદા અને સુપેરે માહિતગાર હો, શું અપેક્ષિત છે?- એ પણ ખબર હોય તો એ ‘આઇઝ વાઈડ ઓપન’ સ્થિતિ છે. જ્યારે કપિલ સિબ્બલ આ મુહાવરામાં ફેરબદલ કરીને એનો ઉપયોગ કરે છે ત્યારે તેઓ ટોમ ક્રૂઝની સેક્સુઅલ ફૅન્ટસીની વાત કરતા નથી, તેઓ ‘ઓપન’ અને ‘શટ’ એમ બે શબ્દોની માત્ર શબ્દ રમત (Word Play) કરે છે. એટલે એમ કે કોંગ્રેસ આંખો બંધ રાખીને બેઠી છે. એને કોઈ પડી નથી. કદાચ આ ગાંધારીપણું એટલું બધું વધી ગયું છે કે આંખો હવે પહોળી સ્થિતિમાં પણ બંધ છે. આમ તો કપિલ સિબ્બલ માત્ર એટલું બોલ્યા હોત કે આ શાહમૃગવૃત્તિ (Ostrich Policy) છે તો ય પૂરતું થઈ જાત. સમજાય ય જાત. એવું મનાય છે જ્યારે રણમાં રેતીનું તોફાન આવવાનું હોય ત્યારે એનાથી બચવાની વ્યવસ્થા કરવાની જગ્યાએ શાહમૃગ પોતાનું મોઢું રેતીમાં ખોસી દે છે. એને એમ કે તોફાન પસાર થઈ જશે અને એને કશું ય નહીં થાય. આ પણ જો કે એક માન્યતા છે. શાહમૃગ ખરેખર આવું કરતાં નથી. તેઓ રેતીમાં ઈંડા મૂકે છે અને સમયાંતરે મોંઢાથી એને ફેરવતા રહે છે એટલે આ વાત આવી છે. ઘણીવાર લોકવાયકા મુહાવરો બની જતી હોય છે. હવે ‘આઈઝ વાઈડ શટ’ એવો મુહાવરો ભાષામાં છે જ નહીં પણ મીડિયામાં બોલાય, સંભળાય, વંચાય કે ટ્વીટાય છે તો એનું સરળ અર્થઘટન કરવું જરૂરી છે. આઇઝ વાઈડ ઓપન એટલે તમને સંપૂર્ણ ખબર છે કે શું રંધાઈ રહ્યું છે, શું ગંધાઈ રહ્યું છે. કોઈ ભ્રમ નથી. કોઈ હકીકત કે તથ્યની વિકૃતિ નથી. કોઈ ઇનકાર, અસ્વીકાર કે રદિયો નથી. હવે આઇઝ વાઈડ શટ. એટલે એનાથી સાવ ઊંધું. કશું ખબર જ નથી કે લશ્કર ક્યાં લડે છે. કોઈ સમજણ નથી કે શું થઈ રહ્યું છે. જ્યારે માણસ ડરી જાય એટલે આંખ પહોળી થાય અને પછી બંધ થઈ જાય, એ આઇઝ વાઈડ શટ છે. શક્ય છે કે આઇઝ વાઈડ શટ એ સ્વપ્નની સ્થિતિ છે. કદાચ એને જ સ્વપ્નજાગ્રત અવસ્થા કહેતા હશે. ભગવદ્ગોમંડલ અનુસાર ‘સ્વપ્નજાગ્રત’ એટલે (વેદાંત ) અજ્ઞાનમય સ્થિતિની સાત માંહેની એક ભૂમિકા. તે ભૂમિકામાં વર્ષોનાં વર્ષો સુધી ચાલુ રહેલ સ્વપ્નનો સમાવેશ થાય છે. આ સ્વપ્ન શરીરપાત થયા છતાં પણ ચાલુ રહે છે તેથી તે સ્વપ્નજાગ્રત કહેવાય છે. અજ્ઞાન સારી વાત નથી. પણ અહીં તો જાણી જોઈને અમે જાણતા નથી-ની વાત છે. અમે આંખો જડબેસલાક બંધ રાખીએ છીએ. જાણ્યાંનું ઝેર જાનલેવાં હોય છે. સમય નબળો હોય ત્યારે પોતાનાં પારકાં થઈ જાય છે. સાથી હાથ બઢાના સાથી રે.. પણ અહીં તો સાથી હાથ છૂડાના-નાં ગીતડાં ગવાઇ રહ્યા છે. નબળો વિરોધ પક્ષ દેશ માટે સારો નથી. બંધ આંખોની આ નિર્ભ્રાંત હકીકત છે.
શબ્દ શેષ: “અજ્ઞાનમાં સુધારો કરી શકાય. જાણીબૂઝીને ધારણ કરેલું અજ્ઞાન અને નિષ્ક્રિયતા અક્ષમ્ય છે.” –અમેરિકન પોલિટિકલ એનાલિસ્ટ ડેવિડ બ્રોક
રુલ ઓફ થમ્બ: પ્રથાની કથા અડસટ્ટે બોલ્યા ને અડસટ્ટે ચાલ્યાને અડસટ્ટે ગબડાવી ગાડી,હમણાં લગી તો બધું ઠીક, મારા ભાઈ ! હવે જાગવાની ખટઘડી આવી. -વિવેક મનહર ટેલરહમણાં લગી બધું અડસટ્ટે ચાલતું હતું. પણ હવે જાગવું પડે તેમ છે. હવે એક દેશ, એક ટેક્સ આવી ગયો છે. ક્યાંક ક્યાંક ચણભણ છે. ધરણાં પ્રદર્શન પણ છે. પણ હવે પાછલી ખટઘડી છે. સૂઇ રહેવું પોષાય તેમ નથી. જી.એસ.ટી.ને અપનાવી લેવા સિવાય છૂટકો નથી. જી.એસ.ટી. એટલે ‘ગૂડ્સ એન્ડ સર્વિસિઝ ટેક્સ’ પણ મોદીસાહેબે એને ‘ગૂડ એન્ડ સિમ્પલ ટેક્સ’ કહ્યો છે. એક ટેક્સમાં બધું આવી ગયું. પહેલાં રેસ્ટોરાંમાં ખાવા જાવ તો પહેલાં બધું મળીને ૨૦% લાગતો’તો, હવે ૧૮% લાગે છે. આ તો ટેક્સ ઘટ્યો. લો બોલો! પણ ક્યાંક કોઇ રેસ્ટોરાંમાં વધારાનો સર્વિસ ચાર્જ લાગે છે, જે સરકારની તિજોરીમાં જતો નથી. એ પૈસા રેસ્ટોરાંનાં માલિકનાં ખિસ્સામાં પણ જતા નથી. કહે છે જે એ પૈસા રેસ્ટોરાંમાં સેવા દેનારા સ્ટાફ વચ્ચે વહેંચી દેવાય છે. તો પછી આવા રેસ્ટોરાંમાં ખાધા પછી બિલ ચૂકવીએ ત્યારે ટિપ દેવાની કે નહીં? તે સમજાતું નથી. પણ આ બધું નવું નવું છે, ધીરે ધીરે બધું કોઠે પડી જશે. અમથું ય ટિપ આપવી એ તો સ્વૈચ્છિક ક્રિયા છે. હેં ને? પણ અમેરિકા એવો દેશ છે કે જ્યાં ટિપ આપવી ફરજિયાત છે. હમણાં અમેરિકામાં ક્રેડિટકાર્ડ. કોમ દ્વારા ક્રેડિટ કાર્ડ્સ, ડેબિટ કાર્ડ્સ તેમજ રોકડેથી ટિપ આપનારાઓનો સર્વે કરવામાં આવ્યો. સર્વેનું રીઝલ્ટ ગયા અઠવાડિયે જ આવ્યું. પુરુષો સામાન્ય રીતે બિલનાં ૨૦% ટિપ આપે છે. પણ સ્ત્રીઓ કરક્સર કરે છે. તેઓ સરેરાશ ૧૫% જ ટિપ આપે છે. એ અલગ છે કે સ્ત્રીઓ હોટલનાં ક્લીનર તેમજ હેરસ્ટાઇલિસ્ટ્સઓને એનાથી વધારે ટિપ આપે છે. કેટલીક વાર ટિપ દેનારા અને ટિપ લેનારા વચ્ચે અંગત કે લાગણીનાં સંબંધ હોય તો ટિપનું પ્રમાણ વધે, એમ પણ બને. હવે આ સર્વેનાં આધારે કહી શકાય કે રેસ્ટોરંટમાં બિલનાં ૧૮% ટિપ વ્યાજબી ગણાય. આવી અડસટ્ટે અમલ આવતી પદ્ધતિને ઇંગ્લિશ ભાષામાં રુલ ઓફ થમ્બ (Rule of Thumb) કહેવાય છે. કોઇ નિયમ ન હોય, કોઇ કાયદો ન હોય પણ પ્રથા હોય, પ્રણાલિ હોય. મોટા ભાગનાં લોકો એ પ્રમાણે કરે એટલે આપણે પણ એમ કરીએ‘રુલ’ એટલે રીતિરિવાજ, ધોરણ કે શિરસ્તો અથવા તો માપવાનું સાધન કે ફૂટપટ્ટી. અને થમ્બ તો આપ જાણો જ છો. ‘થમ્બ’ એટલે અંગૂઠો. ગુજરાતી લેક્સિકોન અનુસાર ‘રુલ ઓફ થમ્બ’ એટલે વ્યાવહારિક નિયમ, સામાન્ય અનુભવનો નિયમ, વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસને બદલે અનુભવો પર આધારિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો, કાર્યપદ્ધતિ અને નિયમ. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં સાયન્ટિફિક મેનેજમેન્ટનાં પ્રણેતા મનાતા ફ્રેડરિક ટેયલર માનતા કે થમ્બ રુલને ત્યજીને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ અપનાવી લેવી. એનાથી સમય બચે અને ઉત્પાદકતા વધે. વાત એકદમ સાચી છે. તેમ છતાં ઘણાં એવા પ્રેક્ટિકલ આયામો હતા જ્યાં થમ્બ રુલ જ ચાલે. વધારે પડતું ચોળીને ચીકણું કરવાનો કાંઇ ફાયદો ખરો? પેલાં દોઢડાહ્યાની વાત તો તમને ખબર જ હશે. એ એ જમાનાની વાત છે જ્યારે સ્વચ્છ ભારત અભિયાન નહોતું. ખુલ્લામાં શૌચક્રિયા થતી હતી. એક જગ્યાએ રસ્તા પર મળત્યાગ થયો હતો. પણ આપણા આ દોઢડાહ્યા ઉપર તો સાયન્ટિફિક મેનેજમેન્ટની ધૂન સવાર હતી. જોડા સહિતનો પગ મળમાં પડ્યો અને એને વૈજ્ઞાનિક વિચારો આવી ગયા. એણે અદાથી પગ ઊંચક્યો અને પોતાની આંગળીથી સેમ્પલ લઇને સૂંઘીને નાક સુધી પહોંચાડ્યો. સૂંઘવાથી દુર્ગંધ તો આવી પણ બધું વૈજ્ઞાનિક ઢબે જ કરવું એવું ફ્રેડરિક ટેયલર શીખવાડી ગયા હતા. છેલ્લે એણે એને ચાખીને નક્કી કર્યું કે આ માનવમળ સિવાય કશું નથી. રૂલ ઓફ થમ્બ એ કે આવી ઘટના બને તો ત્યાં જ રસ્તા પર બૂટ લુંછીને આગળ વધી જવું. પણ વૈજ્ઞાનિક દોઢડાહ્યો તો ત્રણ જગ્યાએ ખરડાયો! ‘રૂલ ઓફ થમ્બ’ શબ્દસમૂહની વ્યૂત્પત્તિ વિષે અલગ અલગ માન્યતાઓ છે. જેમ કે ફૂટપટ્ટીથી માપવાની જગ્યાએ કોઈ સુથાર અંગૂઠાનો ઉપયોગ કરે એ ‘રુલ ઓફ થમ્બ’ કહેવાય. આપ માપી જોશો તો ખ્યાલ આવશે કે અંગૂઠાનો છેડો અને પહેલાં વેઢા વચ્ચેનું અંતર આશરે ૧ ઇંચ હોય છે. આમ એકદમ પરફેક્ટ ન જ હોય પણ કામ ચાલી જાય. આમ જુઓ તો માપણીની આ સાવ સરળ અને સુલભ વિધિ છે. અલબત્ત ‘રુલ ઓફ થમ્બ’ શબ્દ પાછળ એક અલગ થિયરી પણ છે. અઢારમી સદીનાં ગ્રેટ બ્રિટનમાં પત્નીઓને લાકડીથી માર મારવાની પતિઓને છૂટ હતી. શરત એટલી કે પત્ની પોતાની હોવી જોઇએ અને એને માર મારવા માટે વાપરવામાં આવતી લાકડી અંગૂઠાથી જાડી ન હોવી જોઇએ. એક અતિ કડક અને તોછડાં જજ સર ફ્રાંસિસ બુલ્લરે પત્નીને માર મારવાની માર્ગદર્શક સૂચના આપતો ન્યાયિક ચૂકાદો પણ આપ્યો હતો. આ ચૂકાદાનાં સદંર્ભે ઇ.સ. ૧૭૮૨માં કાર્ટૂન છપાયું હતું, જેમાં વ્યંગચિત્રકાર જેમ્સ ગિલરેએ એક બાજુ એવા પતિનું ઠઠ્ઠાચિત્ર દોર્યું હતું, જે લાકડીથી એની પત્નીને માર મારી રહ્યો હતો અને એક બાજુ જજ બુલ્લર બન્ને હાથમાં અંગૂઠા જેટલી જાડી લાકડીનાં બે ભારાં લઇને લાકડીઓ વહેંચતા દેખાડ્યા હતા. હતા. નીચે લાઇન લખી હતી: ‘જજ થમ્બ, પેટન્ટ સ્ટિક્સ-ફોર ફેમેલી કરેક્શન: વોરંટેડ લૉફુલ’ (અંગૂઠા જેવી લાકડીઓની પેટંટ- કુટુંબ સુધારણા માટે: કાયદા અનુસાર યોગ્ય અથવા જરૂરી). અલબત્ત આવો કોઇ ન્યાયિક ચૂકાદો રેકર્ડ પર નથી. ઇંગ્લિશ કોમન લૉમાં એકાદ કેસમાં મર્યાદામાં રહીને પત્નીને માર મારવાની છૂટ આપવાની વાત જરૂર હતી પણ એ ચૂકાદો ‘રુલ ઓફ થમ્બ’મુહાવરાની વ્યૂત્પત્તિ સાથે સંકળાયેલો હોવાનું કોઇ પ્રમાણ મળતું નથી. રુલ ઓફ થમ્બ મુહાવરાને ઘરેલૂ હિંસા સાથે જોડવાનું કામ ૧૯૭૦નાં દસકામાં સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાનાં પુરસ્કર્તાઓએ કર્યો. એમણે આ રુલ ઓફ થમ્બ કાર્ટૂનને સ્ત્રી પરનાં અત્યાચાર સાથે જોડ્યો. આ સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાવાદીઓએ તો તે ગાળામાં ખૂબ જ લોકપ્રિય રૉકબેન્ડ ‘રોલિંગ સ્ટોન’નું એક ગીત ‘અંડર માય થમ્બ’નું અર્થઘટન પણ સ્ત્રી પરનાં અત્યાચાર સાથે સાંકળી લીધું હતું. આમ ‘રુલ ઓફ થમ્બ’ મુહાવરાનો ઉદભવ ઘરેલૂ હિંસા સાથે જોડાયાની વાતને કોઇ પણ કાયદેસરનાં આધાર વિના પુષ્ટિ મળી. સ્ત્રીઓ સામે અત્યાચારને રોકવા માટેનાં આંદોલનમાં આ મુહાવરાની માની લીધેલી વ્યૂત્પત્તિ કારણ બની એ એક રીતે સારું જ થયું. સ્ત્રીને સન્માન આપવાનો થમ્બ રુલ દરેક પુરુષ, દરેક પતિને શીખવાની જરૂર તો છે જ. શબ્દ શેષ: “સંબંધને નિભાવવાનો એક સાદો રુલ ઓફ થમ્બ છે: કોઈ પણ સંબંધમાં દરરોજ ત્રણ નકામી કે બિનજરૂરી વાતોને અનકહી જ રહેવા દેવી.” – લેખિકા કિમ સ્કોટ
આઝાદી“આપણે ત્રણ રંગનાં ફૂલપાંદડાંથી તોરણ બનાવી શણગાર કરીશું.””મારા પપ્પાની ઇલેક્ટ્રિકની દુકાન છે. હું ત્રણ રંગની ઝબૂકઝબૂક થાય એવી લાઈટ લગાવીશ.”“મારી મમ્મી ત્રણ રંગની કેઈક બનાવી આપશે.” “આપણે ત્રણ રંગોથી રંગોળી બનાવીશું. મારી દીદી સરસ બનાવે છે. તો આપણે તેની મદદ લઈશું.””એ… હા, મેં મમ્મીને કહ્યું છે. કેસરી, સફેદ, લીલી સાડીઓ આપજે. એનાથી આખો શણગાર કરીશું. વચ્ચે ભૂરો દુપટ્ટો ગોળ ગોઠવી અશોકચક્ર બનાવીશું.”“હા, એ વાત બરાબર. મેં તો દેશભક્તિના ગીતો ભેગાં કર્યાં છે. “હા, તો તો આપણો જ નંબર આવશે.”“આહાહા..!”“અમે તો દેશભક્તોનો ફેન્સી ડ્રેસ પહેરીને પરેડ જેવું કરવાનું વિચાર્યું છે.”બધાં ગ્રુપમાં, ફોન પર, વોટ્સએપ પર બસ આ જ ચર્ચા ચાલતી હતી. એક શૈક્ષણિક સોસાયટીએ સ્પર્ધા યોજી હતી જેમાં બાળકો, વડીલો, શિક્ષકો કે નાગરિકો એમ કોઈપણ વ્યક્તિ ભાગ લઈ શકે. એકતા અને સ્વતંત્રતા વિશે લોકોમાં જાગરૂકતા લાવવા માટે, જે દેશભક્તો શહીદ થયા તેમને સ્મૃતિ અર્પણ કરવા માટે અને લોકોમાં દેશદાઝ વધે એ માટે આવી મોટી સ્પર્ધાનું આયોજન થયું હતું. સૌ કોઈ કેટલાય વખતથી આ તૈયારીમાં જોડાયેલા હતા. કંઈ ને કંઈ નવી રીતે સર્જનાત્મક કરીને દરેકને વિજેતા થવું હતું. હા, તૈયારી પણ નાનીસૂની ન હતી. સૌ બાળકો પોતપોતાના પોકેટમની વાપરવા અને વડીલો પણ ખર્ચો કરવા તૈયાર હતા. એક વાલીએ તો બહારની કમ્પાઉન્ડ વોલ ત્રણ રંગથી રંગાવવાનું પણ કહ્યું. એકે ત્રણ રંગોના ઘણા બધા ફુગ્ગા ઉડાડવાનું આયોજન કર્યું. વળી એકે ત્રણ રંગની જાજમ લાવીને બિછાવડાવી. વાલીઓ પણ એટલા જ ઉત્સાહમાં હતાં કે પોતાના દીકરાઓના ગ્રુપનું કે મિત્રમંડળનું જ નામ આવે. એક વાલીએ તો વળી ત્રણ રંગના ફુવારા લગાવ્યા હતા. એ દૃશ્ય પણ સુંદર લાગતું હતું. બધાને થતું હતું કે ૧૫મી ઓગસ્ટ રોજ હોય તો કેવી મજા પડે! જ્યારે પણ કોઈ ઉજવણી હોય ત્યારે દેવનું કારસ્તાન મોટું જ હોય. એ ભારે તોફાની, ભારે ખેપાની! કંઈપણ સારું થવા જતું હોય ત્યાં દેવ કશીક તો ગરબડ કરી જ નાંખે. આ વખતે તેને સૌએ ચેતવ્યો હતો. આચાર્યએ બોલાવીને તેને ચેતવણી આપી હતી કે, “ભલે તારાથી કંઈ ન થાય તો કંઈ નહીં, પરંતુ જે થાય છે તેમાં વિક્ષેપ ન કરતો, બગાડી ન નાખતો.” દેવે પણ પ્રોમિસ કર્યું હતું. દેવને શિક્ષકોએ અને વડીલોએ પણ સમજાવ્યો હતો કે, આ દેશભક્તિની ઉજવણી છે. આઝાદીની વાત છે. શિક્ષકો એવું ઈચ્છતા હતા કે, દેવ કશામાં ભાગ ન લે તો સારું. શિક્ષકોએ હર્ષ, આર્યન અને દેવાંશીની ટીમને દેવ પર નજર રાખવા માટે કહ્યું હતું. તે બીજું કંઈ ન કરે તો સારું, પણ કંઈ તોફાનની તૈયારી ન કરે!“પણ દેવ છે ક્યાં?”એકને ખબર હતી તેણે કહ્યું, “દેવ તો આગલા દિવસે ગરીબ છોકરાઓ પાસેથી ઝંડા ખેંચી લઈ ટ્રાફિક સિગ્નલ પર ઝંડા વેચતો હતો. વળી એણે એક ગાડીવાળા સાથે સારી એવી કચકચ પણ કરી હતી.” બધાને થયું કે, કાંઈ વાંધો નહીં. ભલે શાળા સંકૂલ બહાર જે કરે તે, એને પછી જોઈશું. હમણાં રહેવા દો. સૂતેલા સાપને જગાડવો નથી.આખરે ૧૫મી ઓગસ્ટ આવી. બધાએ પોતપોતાની કલા અને કૃતિઓ ખૂબ જ સુંદર રીતે પ્રસ્તુત કરી. સુંદર કાર્યક્રમ ચાલી રહ્યો હતો. ત્યાં સૌએ દેવને આવતો જોયો. સૌ સાવધ અને સજ્જ હતા કે, તે કોઈ તોફાન ન કરે, પરંતુ તે શાંતિથી આવીને બેસી ગયો. તમામ પ્રસ્તુતિઓ પૂરી થયા પછી શાંત બેઠેલા દેવને જોઈને સંચાલકે પૂછ્યું કે, “તારે કંઈ રજૂ કરવું છે? દેવે હા પાડી અને પાંચ મિનિટનો સમય માંગ્યો.થોડીવારે તે અને તેની ટીમ બહારથી આવી. તેમાં સંજુ, ઓમ અને હેલી હતાં, એટલું જ નહીં તેની સાથે બીજા બે છોકરા અને બે છોકરીઓ પણ હતી. સૌને નવાઈ લાગી. આટલી મોટી ટીમ! દેવે કહ્યું કે, આ ચાર છોકરાછોકરી ઝંડા વેચતાં હતાં. તેમની પાસેથી વધારે પૈસા આપી અમે બધા ઝંડા ખરીદી લીધા અને એ અમે વેચ્યા,એ બધા પૈસા પણ એમને જ આપી દીધા. દેવે એમને બતાવી કહ્યું કે, “આ ચારેયને ભણવું છે તો તમે સોસાયટીના બધા ગુરૂજનો છો તો તેમને માટે કોઈ વ્યવસ્થા કરી શકો તો… મારી ટીમના વાલીઓએ તેમને ચોપડીઓ, નોટબુકો અને ગણવેશનો ખર્ચ આપવાનું માથે લીધું છે.” સૌએ દેવને તાળીઓથી વધાવી લીધો અને સૌ આશ્ચર્યપૂર્વક દેવ સામે જોઈ રહ્યા.સ્વાભાવિક છે કે, દેવે જે કાર્ય કર્યું હતું તે ખરેખર ખૂબ ઉત્તમ હતું. દેવ ફરી બોલ્યો, “એક મિનિટ ઊભા રહો.”તે બહાર જઈને પંખીઓ પૂરેલાં ચાર પીંજરાં લઈ આવ્યો અને કહ્યું, “આમાં એક મારાં ઘરનું છે અને ત્રણ પીંજરા અમારા પૈસામાંથી ગઈકાલની શનિવારીમાથી ખરીદીને લાવ્યા છીએ. અમે સૌ ઇચ્છીએ છીએ કે, તમે સૌ આ પંખીઓને પીંજરામાંથી મુક્ત કરો.” દેવના માબાપની અને સૌની આંખોમાંથી હર્ષના અશ્રુ સરી પડ્યાં.આ આઝાદીના પ્રતિક રૂપે પંખીઓને આઝાદ કરવાનો વિચાર દેવનો હતો. પરંતુ દેવની મમ્મીએ કહ્યું કે, “આ પંખીઓ બહારના વાતાવરણથી ટેવાયાં નથી. કદાચ તેમની પાંખ ઝટ ન ઊઘડે. માટે, પહેલાં ઘરના જ બગીચામાં કે આપણે નજર રાખી શકીએ તેવી જગ્યાએ પીંજરુ ખોલીએ, તો તેઓ ડર્યા વગર પોતાની રીતે ઊડતાં પણ શીખી શકે અને પછી મુક્ત વાતાવરણમાં તેઓ એમની આઝાદી માણી શકે.યામિની વ્યાસ
ટૅન્ટ્રમ્: લાગણીનો સ્ફોટ, ક્રોધાવેશ, ખીજનો ઉભરોમાદરબખત મન, જો તારે હોત તનઅંગે અંગે કાપત તને, ઘાએ ઘાએમીઠું ભરત; અરે, ઉગાડત ગૂમડાંઅને પાકવા દઈ પરુ કરત, દદડતાપરુ પર માખીઓનાં કટક ઉતારતઅને…પણ, તું તો ઈશ્વર જેવું અદેહી છે.. –ચિનુ મોદી ગુસ્સો આવે એ તો આપણો પોતાનો જ હોય છે. પોતીકો. અને આપણું મન એ તો મહામાયા છે. ટૅન્ટ્રમ્ (Tantrum) શબ્દ અમને ગમે છે. આખો શબ્દ તો છે ટેમ્પર ટૅન્ટ્રમ્. ટેમ્પર એટલે મિજાજ, મનનું વલણ, ગુસ્સો, ચીડ. બાળકને જે જોઈએ એ એને ન મળે એટલે એ પગ પછાડે, ધમપછાડા કરે, રડે, ગુસ્સો કરે. સામાન્ય રીતે બે વર્ષનાં બાળકને આવું થાય. જે અવસ્થાને ‘ટેરિબલ ટૂ’ પણ કહે છે. પણ ઘણાં મોટેરાઓને પણ આવું થાય. ધાર્યું ન મળે તો તેઓ રીસાઈ જાય અથવા તો પછી એવું એવું બોલે કે વાતનું વતેસર થઈ જાય. તેઓ ઝઘડો કરી બેસે. ધારો કે તમને કકડીને ભૂખ લાગી છે અને તમે રેસ્ટોરાંમાં ઓનલાઈન ઓર્ડર આપ્યો. હવે તમે રાહ જોઈ રહ્યા છો. મોબાઈલ એપ બતાવે છે કે ડીલિવરી બોય પાર્સલ લઈને નીકળી ગયો છે. પણ ડીલિવરી બોયને ભૂખ લાગી હોય અને એ રસ્તામાં બેસીને તમારું ખાણું પોતે ખાઈ જાય અને પછી ઉપરથી તમને મેસેજ કરે કે તમારું ખાવાનું તો હું ખાઈ ગિયો…. તો તમે શું કરો? ગુસ્સો તો આવે જ. ભૂખ્યો માણસ તો ગુસ્સો કરે જ કરે. હવે ફરીથી ઓર્ડર આપવાનો. પેલાનું રીફંડ લેવાનું. ઝઘડો કરવાનો. પછી તો ટૅન્ટ્રમ્ ઉર્ફે લાગણીનો સ્ફોટ, ક્રોધાવેશ, ખીજનો ઉભરો આવે તો એ જાયજ જ છે. પણ એક તાજા સમાચાર અનુસાર ઈસ્ટ લંડનમાં જ્યારે આવું જ થયું કે ઉબરઇટ્સનો એક ડીલિવરી બોય એક ઈલી ઇલ્યાસ નામની વિદ્યાર્થિનીએ ઓર્ડર આપેલાં બે બર્ગર્સ, ચિપ્સ અને ચિકન રેપ પોતે જ ખાઈ ગયો અને પછી ઉપરથી એવો મેસેજ કર્યો કે ‘સોરી, લવ..હું તમારું ખાણું ખાઈ ગયો’.. અને ત્યારે નવાઈની વાત બની. એ છોકરીએ કોઈ પ્રતિક્રિયા જ આપી નહીં. ન તો એનો રીપોર્ટ કર્યો. ન એણે ગુસ્સો કર્યો. એણે ફરીથી બીજો ઓર્ડર આપ્યો. અને પછી એ ફૂડ જ્યારે ડીલિવર થયું ત્યારે એણે એનું ખાણું ખાધું. અમને આ સમાચાર વાંચીને નવાઈ લાગી. આવી વાતમાં ગુસ્સો ન આવે એ આમ તો અસ્વાભાવિક ગણાય. સિવાય કે એ વ્યક્તિ ઉદાસીની બીમારી (ડીપ્રેશન)થી પીડાતી હોય અને ત્યારે ગુસ્સો ન આવે. પણ અહીં તો આવું ય નહોતું. પછી અમે વિચાર્યું કે કોઈ પણ પ્રતિક્રિયા ન આપવી એ જ સાચી અને સારી બાબત છે. એટલે એમ કે કદાચ એ ડીલિવરી બોયને ભૂખ લાગે હશે. એટલે એમ કે સારું થયું, એણે ફૂડ પાર્સલ ખાઈ લીધું. ભૂખ્યાને ખવડાવવું એ તો આપણો ધર્મ છે. પણ સાચું કહું તો આવું થાય તો મને તો ગુસ્સો જ આવે. મારા માટે આવેલું ખાવાનું કોઈ બીજો ખાઈ ગયો તો મને તો લાગણીનો ઊભરો ઉર્ફે ક્રોધનો આવેશ આવી જ જાય અને હું તો ધમપછાડા કરું જ કરું. મને જે થાય તે જુદી વાત છે પણ પેલાં પોથીમાંનાં રીંગણની માફક મારે સુજ્ઞ વાંચકોને તો સારી અને સુફિયાણી સલાહ જ આપવી રહી. હા, એટલું જરૂર છે કે હું પણ હવેથી આવી સ્થિતિમાં ટૅન્ટ્રમ્ ઠોકવાની ટ્રાય નહીં કરું. પ્રોમિસ…ટૅન્ટ્રમ્ શબ્દનાં મૂળ વિષે અલગ અલગ માન્યતાઓ છે. અઢારમી સદીથી આ શબ્દ આ ટૅન્ટ્રમ્ લેખાતો વંચાતો આવે છે. ત્યારે એ મોટે ભાગે બહુવચનમાં વપરાતો એટલે એમ કે ટૅન્ટ્રમ્સ, ટૅન્ટારમ્સ કે પછી ટૅન્ટેરમ્સ. ઇંગ્લિશ ભાષામાં એવો જ એક શબ્દ છે એન્ટારિમ્સ જેનો અર્થ થાય છે ગુસ્સા સાથેનું વિચાર કે આચરણનું વિચિત્ર, ઊટપટાંગ કે બેજવાબદારીભર્યું પરિવર્તન. કહે છે કે એનાં પરથી આજનો શબ્દ ટૅન્ટ્રમ્ બોલચાલનાં શબ્દ તરીકે ચલણમાં આવ્યો છે. સેન્ચુરી ડિક્સનરી (૧૯૦૪) અનુસાર બ્રિટનનાં વેલ્સ પ્રદેશમાં બોલાતો શબ્દ ટૅન્ટ (Tant) છે જેનો અર્થ થાય છે લાગણીનો આવેશ, ઓચિંતો હડસેલો, ધક્કો કે પછી હદથી વધારે ખેંચવું તે. મૂળ લેટિન શબ્દ ‘ટેનિઅસ’ એટલે તાણ, ખેંચાણ. એ સોળમી સદીનો શબ્દ છે ટૅન્ટ્રા જેનો અર્થ થાય છે બ્યૂગલ વગાડવું, જેનાં પરથી સામાન્ય બોલચાલનાં શબ્દ તરીકે ટૅન્ટ્રમ્ એટલે કોલાહલ, બૂમરાણ કે પોકાર (કશાકનાં વિરોધમાં) પ્રચલિત થયો હોવાનું મનાય છે. ટૅન્ટ્રમ્ એટલે કારણ વગરનો અથવા તો જરૂર હોય એ કરતાં વધારે પડતો ગુસ્સો કે ધમપછાડા એવો અર્થ થાય. અમે જો કે માનીએ છીએ કે આ શબ્દ સંસ્કૃત શબ્દ ‘તંત્રમ્’ પરથી આવ્યો છે. તંત્રમ્ શબ્દનો એક અર્થ થાય છે વીંટવું કે લપેટવું. કોઈ એવું બને કે ગુસ્સો તમને લપેટી લિયે અને પછી તમે પગ ઠોકો, હાથ ઊંચકો અને વાણીવિલાસ કરો; જે કરવા યોગ્ય ન હોય પણ તમારો એની ઉપર કોઈ કંટ્રોલ જ ન હોય. ટૅન્ટ્રમ્ આવે તો શું? થવા દેવું. મનની ભડાશ નીકળી જાય એ સારી વાત. અથવા તો… એવું કેમ થાય?-એનું કારણ જાણીએ તો બીજી વખત ટૅન્ટ્રમ્ ટાળી શકાય. અથવા એવે ટાણે કોઈ અલગ જ કામ કરો. જેમ કે છોડને પાણી પીવડાવવું, જેમ કે બહાર ચાલીને જવું. અથવા ઘરનું કામ કરી શકાય. વાસીદું વાળી શકાય કે વાસણ ઉટકી શકાય. હા, આપણાં પ્રોબ્લેમ માટે દુનિયાને દોષ દેવાનું ટાળીએ એ સારી વાત છે. અને આપણે પહેલેથી જ નક્કી કરી લેવું કે ગુસ્સો આવે તો એવી કઈ જગ્યા છે જ્યાં તમે જાઓ તો મનને શાંતિ મળે. બસ, ત્યાં પહોંચી જવું. હળવું સંગીત કે પછી હાસ્યજનક ટીવી શૉ કે ફિલ્મ જોઈ શકાય. એનાથી વધારે એ કે આવો ઉભરો વારે વારે આવે, વારે તહેવારે આવે તો મનને વારવું અને માનવું કે આ તો એક તક છે આપણાં જીવનમાં કોઈ હકારાત્મક બદલાવ લાવવા માટે. અને કાંઇ ન થાય તો ઊંડા ઊંડા શ્વાસ લો! કોઈની કોઈ વાત પર કે વર્તન પર ગુસ્સો આવે તો પ્રતિક્રિયા શા માટે? અમને તો ઈસ્ટ લંડનનાં ઈલી ઈલ્યાસબેનની પ્રતિક્રિયા ગમી. ડીલવરી બોય બર્ગર ખાઈ ગયો તો ખાઈ ગયો. કદાચ એની ભૂખ મારી ભૂખથી વધારે હશે. ક્રોધાવેશ શા માટે? વ્હાય ધીસ કોલાવરી ડી?શબ્દશેષ:“કોઈ પણ ટૅન્ટ્રમ્ (ક્રોધાવેશ) કે પાવર સ્ટ્રગલ (સત્તા માટેની ખેંચતાણ)નાં મૂળમાં, જે હજી મળી નથી એવી જરૂરિયાતો હોય છે.” –અમેરિકન સાયકોલોજિસ્ટ લેખક માર્શલ રોઝનબર્ગ
Paresh Vyas · : ચાલો રીવર્સમાં જઇએ પાર્ટ-2: (ગયા અંકમાં આપે વાંચ્યું કે પ્રાચીન ગ્રીસમાં પરાક્રમ કરીને પાછા ફરેલા થેસિયસનું જહાજ એથેન્સવાસીઓ કાયમી યાદગીરી માટે સાચવી રાખે છે. કાળક્રમે જહાજનો જે હિસ્સો સડી જાય તે ટૂકડો નવો નંખાય. સદીઓ વીતી. ધીરે ધીરે કરતા જહાજનાં બધા જ ટૂકડાં બદલાયા. ચર્ચાઓ શરૂ થઇ કે હવે આ જહાજ શિપ ઓફ થેસિયસ કહેવાય કે નહીં? કોઇ કહે કહેવાય, કોઇ કહે ના રે ના. આ વિરોધાભાસી વાતને લઇને એક અદભૂત ફિલ્મ બની છે. રાજકોટ મહા(!)નગરમાં ‘શિપ ઓફ થેસિયસ’ ફિલ્મનો પડતર રનીંગ ખર્ચ પણ સરભર થાય એટલાં લેવાલ(દર્શક વાંચવું) નહોતા એટલે ફિલ્મનાં શૉ થઇ ન શક્યા. રાજકોટ શહેરનાં તબીબો, વકીલો, અધિકારીઓ, સાહિત્યકારો, શિક્ષણવિદો, અખબારનવેશો સહિતનાં તમામ બુદ્ધિજીવીઓને સમય નહોતો. સરસ વાત પણ ખોટા સમયે, ખોટા વાતાવરણ(આઇ મીન વરસાદી વાતાવરણ)માં દર્શાવાતી હોય તો નિષ્ફળ જાય. રાજકોટ શહેર સૌરાષ્ટ્રનું પાટનગર સાચું પણ એનો પરિવેશ હજી ગ્રામ્ય છે. અમને ફિલ્મ ન જોયાનો અફસોસ ત્યારે થયો જ્યારે ફિલ્મનાં યુવા ગુજરાતી નિર્દેશક આનંદ ગાંધીએ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું કે એમની સર્જનશીલતામાં ગુજરાતી સાહિત્ય, ખાસ કરીને કવિ શ્રી રમેશ પારેખની ગહેરી અસર છે. જો ક ઈ જાણીને અમને મઝા તો પડી. બંધ હોંઠમાં સોળ વરસની કન્યા આળસ મરડે એ સોનલ જ્યારે ઘરડી થાય અને બાંકડે બેસે ત્યારે શું એ એ જ સોનલ કહેવાય? શું શિપ ઓફ થેસિયસ ફિલ્મની પ્રેરણા ખરેખર તો સોનલ પેરાડોક્સ જ છે? હવે આગળ) આમ તો વધુ આવતા અંકે એવું લખતા લખી દીધું. કારણ અમારી ઇચ્છા આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરની ફિલ્મનાં આપણા ગુજરાતી ડાયરેક્ટર આનંદ ગાંધીનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવાની હતી. અમે અતિસૌજન્યશીલ એવા અમારા તંત્રી શ્રી કૌશિકભાઇને વિનંતી કરી કે અમને ફિલ્મનાં ડાયરેક્ટર આનંદ ગાંધીનો મોબાઇલ નંબર ગોતી દ્યો. પણ તંત્રીઓને તંત્રીલેખ લખવા સિવાય વાર્ષિક લવાજમનાં ડ્રો કરવા સુધીનાં અનેક કામો હોય છે એટલે તેઓ આનંદભાઇનો સંપર્ક થાય એવી કોઇ વ્યવસ્થા ગોઠવી ન શક્યા. હવે હું ચિંતામાં હતો. કોલમની ડેડ લાઇન નજીક આવતી જતી હતી અને શિપ ઓફ થેસિયસ વિષે વધુ શું લખવું એનો કોઇ વિચાર મારા મનમાં આવતો નહોતો. ફિલ્મ મેં જોઇ નહોતી પણ એમાં ત્રણ વાર્તાઓ હતી. એક સોનલવર્ણી અંધ છોકરી માત્ર અવાજ અને ગંધનાં આધારે અદભૂત ફોટોગ્રાફી કરતી હતી. કોર્નિયા સર્જરીથી એને દ્રષ્ટિ પાછી મળી પછી ત્યાર પછી એની ફોટોગ્રાફીમાં એ દમ નહોતો. શું શરીરનું અંગ બદલાય ત્યારે એ વ્યક્તિ એ જ રહે કે બદલાય જાય? આવી જ બીજી બે વાર્તા હતી. પણ આ વાત તો અનેક કટારલેખકો અને ફિલ્મ વિવેચકો લખી ગયા છે. કોકિલા મારી ચિંતા વાંચી શકે છે. એની પાસે છઠ્ઠી જ્ઞાનેદ્રિય છે. મને કહે એક કામ કરો. આનંદ ગાંધીનો કાલ્પનિક ઇન્ટરવ્યૂ કરો. અને આમ મારી કોકિલાએ લીધેલો આનંદ ગાંધીનો કાલ્પનિક સાક્ષાત્કાર લખી રહ્યો છું. કોકિલા: નમસ્તે આનંદભૈ.. આનંદ: હાય..હાવ યુ ડૂઇંગ.. કોકિલા: સારું સારું. આપની ફિલ્મ વિષે થોડું પૂછવું છે? આનંદ: યસ, ગો ઑન.. કોકિલા: આપે કહ્યું કે આપની આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરની ફિલ્મ પાછળ ગુજરાતી સાહિત્યની ઊંડી અસર છે. આનંદ: સ્યોર.. હું નખશીખ ગુજરાતી છું. રમેશ પારેખ મારો ફેવરીટ કવિ. આ ઉપરાંત મરીઝ અને શેખાદમ આબુવાલા મારા ગમતા કવિ. ઇન ફેક્ટ, મારું પહેલું પરફોર્મીંગ આર્ટ ગુજરાતી નાટક હતું. ‘ચાલો રીવર્સમાં જઇએ’-નાં શૉ મેં અમદાવાદમાં કર્યા હતા. કોકિલા: ‘શિપ ઓફ થેસિયસ’નો વિરોધાભાસ અને ગુજરાતી સાહિત્ય… આનંદ: ર.પા. મારી પ્રેરણા છે. ર. પા.ની કવિતા મસ્ત છે. ર. પા.ની કવિતા સમસ્ત છે. આ જેને દુનિયા ગ્રીક પેરાડોક્સ કહે છે એ ખરેખર તો ગુજ્જુ પેરાડોક્સ છે. તમે પેલી કવિતા વાંચી હશે. ખુલ્લી તલવાર જેવી છોકરી સવારનાં ખુલ્લા અજવાળામાં… કોકિલા: ..ખલ્લાસ.. હવે કોણ કહે ખમ્મા એ જીવને-..જે મને મૂકીને લપસ્યો છે લાગલો કૂંડાળામાં….. વાહ…ર. પા. વાહ.! આનંદ: હવે વિચારો કે ધીમે ધીમે ઢાળ ઉતરતી ટેકરીઓની સાખે તમે જેને ફૂલ દીધા હોય એ સોનલ ડોશી થાય ત્યારે શું કરે? ર.પા.નું ડોશી કાવ્ય યાદ છે? ડોશી હાડકામાં ભળભાંખળાનું કાચું અંધારું મમળાવે પ્રભાતિયાંમાં ઘરડી જીભ ઝબોળે નાવણનાં પાણીમાં ગંગા-જમનાનાં પુણ્ય ફંફોસે પૂજામાં લાલાને કરચલિયાળ ચામડીનો ઉપરણો ધરે. માગણના ખલતામાં વાડકો એક ધ્રૂજારી ઠાલવે. ગાયકૂતરાંને બીક ચોપડેલી ચાનકી નીરે. ઊગતા સૂરજને ઝાંખાં ઝળઝળિયાંથી વાંદે ઘરને છીંકણીના સડાકામાં મૂંગીમૂંગી ભોગવે ગળા નીચે ઊતરી ગયેલી વાચાનો વાછૂટમાં મોક્ષ કરે આખ્ખું જીવતર બીજાઓના ભોગવટામાં ભાળે જગતભરની એકલતા ઉપાડી- વાંકી વળી ગયેલી પોતાની પીઠ અઢેલવાને ફળિયાની ધૂળમાં શોધે ખોવાયેલા ડોસાને. કોકિલા: એ જ સવાલ છે? શું આ સોનલ એ આ જ છે કે પેલી છે? આનંદ: કાળક્રમે કશું બદલાતું નથી. આપણે સ્થિર છીએ. સમય વહેતો જાય છે. ડોસીનાં હોઠ હવે કરચલિયાળ થયા છે, બસ એટલું જ. અને ડોસો નથી એની પૂર્તતા એ લાલાની દેવસેવામાં ગોતે છે. કોકિલા: કેટલાંક લોકો બદલાતા હોય તેવું લાગે. સારો માણસ ખરાબ થાય ત્યારે એ એ જ માણસ કહેવાય કે.. આનંદ: માણસ એ જ રહે. માણસ સારા જ હોય છે. કોઇ માણસ એક વેળા ખૂબ સારો હતો, હવે એવો નથી- એવું થાય ત્યારે તેને અત્યારનાં માપદંડથી મૂલવવો યોગ્ય નથી. ભૂલેચૂકે પણ કોઇએ સારું કાર્ય કર્યું હોય, અપવાદ રૂપે પણ કોઇ તમને ગમ્યા હોય તો એ જ મૂલ્યાંકન સાચું. હરહંમેશ સાચું. કાયમ માટે સાચું. કારણ કે એ જ ઓરિજીનલ છે. સોનલ કોઇ પણ કાળે, કોઇ પણ ક્રમમાં એ જ રહે છે. હું તો ફિલ્મને શિપ ઓફ સોનલ એવું નામ દેવાનો હતો, પણ ગુજરાતી સાહિત્યની વિશ્વ કક્ષાએ કોઇ ઉપજ નથી એટલે શિપ ઓફ થેસિયસ એવું નામ રાખ્યું. કોકિલા: રાજકોટમાં આપની ફિલ્મ ન ચાલી તેનો અફસોસ? આનંદ: જરા પણ નહીં. ઘણાં વર્ષો પહેલાં આવ્યો હતો ત્યારે સદર શેરબજારની સામે જીવતો આખલો આરામ ફરમાવી રહ્યો હતો. આજે બીઆરટી રોડ પર પિઝાહટ સામે ગાય બેઠેલી જોઇ શકાય છે. એક ફેંટાસ્ટિક ફ્યુઝન છે રાજકોટની આવોહવામાં. ગાયનું દૂધ પિઝાહટનું ચીઝ બની જાય તો ય ગાયનું અસ્તિત્વ તો રહે જ ને? થેસિયસ પેરાડોક્સ રાજકોટવાસીઓને સુપરે રાસ આવી ગયું છે. કોકિલા: સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને કોઇ સંદેશ? આનંદ: બસ, ચંદ્રકાંત બક્ષી અહીંથી શીખેલા એ કે ગાંઠિયા સ્થિતપ્રજ્ઞ છે. તીખાં મરચાં હોય કે મીઠી જલેબી, સૌનો સાથ, સૌનો વિકાસ.. સૌરાષ્ટ્રવાસીનો એ જ કહેવાનું કે ઇ કરીને છો તેવા જ ઓરિજિનલ રહેજો… રામ..રામ.. કોકિલા: રામ..રામ.. આમ કોકિલાએ આનંદ ગાંધીનો કાલ્પનિક ઇન્ટરવ્યૂ પૂર્ણ કર્યો. મને થયું કે ઇન્ટરવ્યૂની શરૂઆતમાં ‘હાય’ કહેતા આનંદ ગાંધી અંતે રામ રામ કહીને છૂટા પડ્યા. એને એ જ આનંદ ગાંધી કહેવાય? કોકિલા ક્યારેક જબરા તારામૈત્રક રચતી હોય છે.
ગોરી છોકરી ગમે.. ટાલિયો છોકરો ન જ ગમે. શારીરિક ઊંચાઈ નીચી હોય કે શરીરનો ઘેરાવો ઘેઘૂર હોય તો આપણે નાકનું ટીચકું ચઢાવીએ છીએ. અમને ‘બાલા’ ફિલ્મ એટલે ગમી કારણ કે શરીરની આ કહેવાતી ઉણપો વિષેનો બળાપો અસ્થાને છે- એવી વાત શટલ હ્યુમર સાથે કહેવાઈ છે. ફિલ્મ જોઈ ત્યારે ખડખડાટ હસવું ન આવ્યું પણ મનોમન મરક મરક મુસ્કાન અનેક વખત સહજ રીતે આવી ગઈ હતી. અને ફિલ્મમાં કહેલી વાત એક સામાન્ય માણસનાં રોજબરોજનાં જીવન માટે એકદમ સાચી છે. આ બધી કાળાશ, ટાલાશ, બટકાશ કે જાડાશ ખામી નથી. મોટે ભાગે આ વારસો અનુવાંશિક છે. એમાં કોઈ શું કરે? પણ એક વાત છે જે આપણે ચોક્કસ કરી શકીએ. શરીરને તેમ છતાં ચુસ્ત અને સ્ફૂર્ત રાખી શકીએ. આપણી શારીરિક જાડાઈને કાબૂમાં રાખી શકીએ. કારણ કે ચામડી કાળી હોય કે માથે વાળ ન હોય કે શરીર ઠીંગણુ હોય એ રોગ નથી પણ શરીર જાડું હોવું, મેદસ્વી હોવું- એ પોતે એક રોગ છે. જો આપણે ખોરાક સમજીને ખાઈએ અને કસરત નિયમિત કરીએ તો શરીરની આ અમર્યાદ હોરિઝોન્ટલ વૃદ્ધિ રોકી શકાય. તાજેતરમાં જ એક વિદેશી રીસર્ચ વિશે અનેક અખબારો/સામયિકોમાં સમાચાર છપાયાં કે જો ઘરમાં એક જ બાળક હોય તો એ જાડો અથવા જાડી હોવાની શકયતા વધારે છે. એ તો એવું ય તારણ કાઢે છે કે મા જાડી હોય એનું એકનું એક બાળક જાડું હોવાની શક્યતા અનેક ગણી વધી જાય છે. લો બોલો! એકનું એક બાળક. દેવનો દીધેલ કે દેવની દીધેલ. એને ન કોઈ ભાઈ, ન કોઈ બહેન. માબાપે લાડકોડથી ઉછેર્યો કે ઉછેરી હોય. પછી પુખ્ત વયે પહોંચે એટલે એનાં કે એની લૂક્સનાં અનેક નુક્સ નીકળે. દેખાવની અનેક ખામીઓ, દેખાવનાં અનેક દોષો. એટલું જ નહીં પણ અનેક આંતરિક રોગ વધતા જાય. બાળક મેદસ્વી હોવાના કારણો શું? આધુનિક યુગમાં માતા બાળકને સ્તનપાન ઓછું કરાવે. શું ખવડાવે? માતાનાં દૂધની અવેજીમાં ખવડાવાતા બેબીફૂડની અસર મેદસ્વી હોય છે. આ ઉપરાંત એક બીજું કારણ પણ છે. ઘરમાં ઘણાં બાળકો હોય તો ધીંગામસ્તી ધનાધન થતી રહે પણ એકલું બાળક આસાનીથી ટેકનોલોજીનાં રવાડે ચઢે. માબાપ પાછાં ગર્વથી કહે કે એને મોબાઈલમાં બધી જ ખબર પડે. અરે ભાઈ! ફક્ત મોબાઈલમાં જ સમજણ છે. એનું શરીર મોબાઈલ રહ્યું નથી, એની સમજણ એને નથી. અને પછી આ બેઠાડું શરીર ફૂલેફાલે નહીં તો થાય પણ શું? અને એ પણ એટલું જ સાચું કે ઘરમાં બાળક એક હોય એટલે એ જિદ્દી તો હોય. માબાપનો જીવ વધારે ખાય. માબાપ પાસે ધાર્યું કરાવે. પછી આચરકૂચર ફાફૂ (ફાસ્ટ ફૂડ)નાં ફાકા મારતો જાય. માબાપ પાછાં એવો ફાંકો રાખે કે મારો છોકરો દુનિયાની શ્રેષ્ઠ ચીજ ખાઈ રહ્યો છે. ફાકા અને ફાંકા શબ્દો વચ્ચે માત્ર એક અનુસ્વારનું જ અંતર છે. પણ ‘ફાકા’ એટલે એક વખત ફાફી શકાય એટલું મોમાં લેવું અને ‘ફાંકા’ એટલે અભિમાન, તોર, આડંબર. અરે સાહેબ, ઘરની ભાખરી શું ખોટી છે? એ પણ છે કે સાથે બેસીને ભોજન લેવાનો શિરસ્તો હવે રહ્યો નથી. પછી સૌ કોઈ એકલાં એકલાં મન ફાવે તે આરોગે અને આરોગ્યની ઘાણી કરે. રીસર્ચથી એવું પણ પુરવાર છે કે પૈસાદારનાં બાળકો વધારે મેદસ્વી હોય છે. પણ મધ્યમ વર્ગનાં ઘરમાં પણ હવે મોબાઈલ સુલભ છે. સ્માર્ટફોનનો ૨૪x૭ સહેવાસ સ્માર્ટ આઈડિયા નથી. અને જાહેરાતો વિશે તો શું કહેવું? જાહેરાતો એવી જ કે જે જોઇને ખાવાનું મન થાય અને ખાઈને જાડાપાડા થઇ જવાય. ઓબામા પ્રેસિડન્સીમાં આઠ વર્ષો સુધી કૃષિ મંત્રી રહેલા ટોમ વિલ્સેક કહે છે કે બાળકોમાં વધતી જતી મેદસ્વિતા આખી ભાવિ પેઢીનાં સ્વાસ્થ્ય માટે જોખમી છે. આપણો ભારત દેશ તો ભાતીગળ છે. એક તરફ ગરીબ બાળકો કુપોષિત રહી જાય છે અને અમીર બાળક અતિપોષિત થઇ જાય છે. કોઈકે કહ્યું છે કે હું ચમચીથી મારી કબર ખોદી રહ્યો છું. બાળક હૃષ્ટ (હર્ષ પામેલું) હોય એ સારું પણ વધારે પડતું પુષ્ટ (જાડું) ન હોય તો સારું. ઇતિ. See Less
“બેન, આપણું નામ કેટલું હરખું! મારું નામ કાશી અને તમારું નામ કેશી. “કેશી નહીં કેશવી.” “હા,એજ” “બેન, આજે પગે માલિશ કરતી જઉં કે?” કાશીએ કામ પતાવીને કહ્યું. કેશવીના પગ કાલે દુખતા હતા તેથી કાશીએ સરસ માલિસ કરી આપી હતી. કેશવીને થયું કાશી પાસે માલિશનું કામ પણ બંધાવી દઉં. કાશી ઘરના કામ સાથે માલિશનું કામ પણ કરતી અને તેનાથી સારું એવું કમાઈ પણ લેતી. ખૂબ સરસ મસાજ કરી આપતી. કેશવીને થયું કે, મેનિક્યોર પેડિક્યોર કરાવવા જવું તેના કરતાં આ કેટલું સસ્તું પડે! અને કેશવીએ કાશીને કહ્યું કે, “આંતરે દિવસે તારે મને હાથે પગે માલિશ કરી આપવાની” કાશી ખૂબ બોલબોલ કરતી. બોલકણી કાશીની જીભ ચાલતી જ રહેતી, “હેં બેન! તમારાં પોયરાં છે કે?” “એક દીકરો છે દૂર છે હોસ્ટેલમાં” “સાહેબ કેટલા વાગે આવહે. એ પેલ્લાં મેં જતી રે’વા.” કાશીએ થોડા દિવસ પહેલાં જ કેશવીને ત્યાં કામ બાંધ્યું હતું. તે સવારે નવેક વાગે આવતી અને આજુબાજુનાં ઘરોનાં કામ પતાવીને લગભગ ચારેક વાગે ઘરે જતી. તે ઘણી વાતો કરતી; તેના પરિવારની, તેનાં બાળકોની અને ખાસ કરીને તેના વર સોમજીની. કાશી સોમજીના વખાણ તો કરતી પણ કહેતી કે, તે દારૂ બહુ પીએ. કેશવીએ પૂછ્યું, “દારૂ પીને આવે તો તને મારતોય હશેને?” “અરે હોય તે! એકબે વાર આથ ઉપાડ્લો, પન મેં હો બહુ જબરી, એની હામે હાથ ધરી ડીધલો. મેં કઈ મેયલું કે, તારે પીવો હોય તો પી ને પડી રે’ ખૂણામાં. મુઓ મારે તો ની પન ની કરવાનો લવારો કયરા કરે” “તને કાઢી તો નહીં મુકેને?” અરે બેન! આ ઘર તો મેં મારી કમાણીથી બાંધલું છે, એ મને હુ કાઢી મૂકે? મેં જ એને કાઢી મૂકા.” સાચે જ કાશીની મહેનતની કમાણી સારી હતી. સોમજીને કોઈ દિવસ કામ મળે કે ન મળે. જે દિવસે પૈસા હાથમાં આવે ત્યારે અચૂક દારૂ પીને આવે. પણ કાશીએ તેને કહ્યું હતું કે, “દારૂ પીને ની આવ, દારૂ લઈને આવ. પહેલાં ખાઈ લેવાનું અને પછી દારૂ પીવાનો ને છાનામાના હુઈ જવાનું.” કેશવીને તેનામાં રસ પડતો ગયો. તેની વાતો ગજબ હતી. એ કાશીને જોઈ રહેતી. કેવું પાતળું શરીર! ઉંમર પણ લગભગ મારા જેટલી જ હશે. આટલું બધું કામ કરે છતાં તેને દુખાવો ન થતો હોય એવું બને? પણ હોંશે હોંશે આનંદથી તે બધું કામ કરતી. કાશી પણ કેશવીને સાહેબ વિશે પૂછતી. કેશવી મલકાઇને જવાબ આપતી, “સાહેબ બિઝનેસમેન છે.” કોઈવાર સાહેબને આવતાં મોડું થાય. રજાના દિવસે રવિવારે તો ક્યારેક બાર વાગ્યે પણ ઊઠે એટલે તો સાહેબનો રૂમ બંધ હોય એટલે કેશવી શનિવારે આગલા દિવસે જ કાશી પાસે બરાબર સાફ કરાવી દેતી. કેશવીએ જ આ ક્રમ ગોઠવ્યો હતો.એક દિવસ ‘કિસી કિસી’ બૂમ પાડતા તેણે સાહેબને સાંભળ્યા. એને થયું કે,’સાહેબ કેટલું બધું વહાલ વરસાવી રહ્યા છે.કેટલા હારા છે ને મુઓ સોમલો તો!’ મનોમન સરખામણી થઈ ગઈ. તે કામ પતાવીને ત્યાંથી નીકળી. એક દિવસ માલિશ કરતાં કરતાં તેણે કેશવીને કહ્યું, “બહેન, એક વાટ કેંવ? ઠોડા દા’ડામાં વરહાદ આવવાનો. મારા ઘરના પટરા બદલાવવાના છે. તો મને ચારપાંચ હજાર મલ્હે? હું કામમાં વળાવી ડેવા.” કેશવી ના ન પાડી શકી અને કહ્યું કે, “સારું, હું સાંજે સાહેબને વાત કરીશ. તું સવારે લઈ જજે. કેશવી ખુશ થઈને ગઈ. તેણે પતરાવાળાને પણ કહી દીધું. તેને થયું હું સવારે જઈને પૈસા લઈ આવીશ, પણ તે દિવસે તેને બીજા બહેનને ત્યાં કામ કરતાં ખૂબ જ મોડું થયું. તેને ત્યાં મહેમાન જમવા આવ્યા હતા, તેથી કાશીને સાંજે રોકી લીધી હતી કે, જમણવાર પતે પછી વાસણ કરીને જા. કાશીને ત્યાં જ રાતે નવ વાગી ગયા. તેને થયું કાલે પતરાવાળો આવવાનો છે. કેશવીબેનને ત્યાં સાહેબ આવી ગયા હશે તો પૈસા મળી જાય. બારણું અધખુલ્લું જ હતું. ઘર તેનું જાણીતું તેથી ઘરમાં ગઈ. પ્રવેશતાં જ તેને અવાજ સંભળાયો. કેશવીની ચીસ… સાહેબ અને બહેન વચ્ચે કંઈક લડાઈ ચાલતી હોય, મારપીટ થતી હોય તેવું તેને લાગ્યું. તેને બેડરૂમનું બારણું ઠોકવાનું મન થયું પરંતુ તેવું તે ન કરી શકી. તે ત્યાંથી નીકળી ગઈ. બીજે દિવસે કામ પર આવતાં કાશીએ કહ્યું, “ચાલો બહેન, તમને માલિશ કરી આપું.પીઠ પર હો કરી દેઉં.” કેશવી સહેજ અટકી પછી હસીને બોલી, “ના, હાથ પગ પર જ કર ને આ લે, તારા માટે સાહેબે પૈસા આપ્યા છે. સરસ રીતે પતરાં નંખાવજે, જેથી તારા ઘરમાં વરસાદ ન પડે. કાશી ધીમે રહીને બોલી, “બહેન, આ પૈસા તમે જ રાખો. તમુને કોઈ વાર કામ લાગહે. મેં બીજી વ્યવસ્થા કરી દીધી છે. મારા ઘરમાં તો વરહાદ નહીં પડે!” યામિની વ્યાસ
નીરવ રવે 